warmińsko-mazurskie, województwo

wyk. A. Dukata/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

warmińsko-mazurskie, województwo,

woj. (od I 1999) w północno-wschodniej Polsce, nad Zalewem Wiślanym;

na północy graniczy z obwodem królewieckim Federacji Ros., na wschodzie z woj. podl., na południu z mazow., na zachodzie z kujawsko-pomor. i pomor., na północnym zachodzie z Zalewem Wiślanym (Morze Bałtyckie); powstało z woj. olsztyńskiego i części elbl., ciech., ostroł., suwal.; pow. 24 203 km² (4. miejsce w kraju); 1,4 mln mieszk. (12. miejsce w kraju, 2008); stol. — Olsztyn, inne większe m.: Elbląg, Ełk; dzieli się na 2 powiaty grodzkie, 19 ziemskich i 116 gmin.

Przez woj. przebiega z północy na południe granica między Niżem Środkowoeuropejskim a Niz. Wschodnioeuropejską. W młodoglacjalnym krajobrazie dominują pojezierza (Iławskie, Olsztyńskie, Mrągowskie, Ełckie, Kraina Wielkich Jezior Mazurskich) z równoleżnikowo biegnącymi ciągami wzgórz moren czołowych (wysokość do 219 m), jeziorami polodowcowymi, głęboko wciętymi dolinami rzek oraz zabagnionymi zagłębieniami bezodpływowymi. Pojezierza na północy otacza Niz. Staropruska, z nieckowatym obniżeniem (do 100 m) Równiny Sępopolskiej oraz Równiną Ornecką i Wzniesieniami Górowskimi (odizolowane wzgórza morenowe, wysokość do 216 m); na północnym zachodzie Pobrzeże Gdańskie z wyniesioną Wysoczyzną Elbląską (196 m); najwyżej, do 312 m (Dylewska Góra), wznoszą się: Garb Lubawski na południowym zachodzie (wysokości względne przekraczają 100 m) i Wzgórza Szeskie (309 m n.p.m.) na północnym wschodzie; na południu rozciągają się sandry równin Mazurskiej i Kurpiowskiej (północna część).

Klimat dość chłodny, wilgotny o wzrastających ku północnemu wschodowi wpływach kontynent.; średnia temp. roczna maleje od 7,5°C na zachodzie do poniżej 6,5°C na wschodzie; opady od 600 mm do ponad 700 mm; okres wegetacyjny krótki 205–190 dni.

W granicach w.w.-m. znajdują się obszary źródliskowe wielu rzek, m.in.: Szkwy, Omulwi, Wkry (dorzecze Narwi), Drwęcy, Osy (dorzecze Wisły), Łyny (dorzecze Pregoły), Pasłęki (ujście do Zalewu Wiślanego); liczne jeziora polodowcowe (ponad 1000), największe — Śniardwy, Mamry, Jeziorak; Kanał Ostródzko-Elbląski łączy dorzecze Wisły z Zalewem Wiślanym.

Gleby przeważnie średnio i słabo urodzajne, przeważają brunatnoziemne i bielicoziemne wytworzone z glin i piasków, w okolicy Reszla i Kętrzyna — czarne ziemie, w zagłębieniach terenu i dolinach rzek — gleby bagienne. Lasy, gł. sosnowe i świerkowe, zajmują 29,7% pow. woj., w powiatach piskim i szczycieńskim prawie 50%; największe kompleksy: Puszcza Piska, lasy napiwodzkie, Puszcza Romincka; lasy i jeziora są ostoją wielu zwierząt (łoś, ryś, bóbr, wydra, gronostaj, żółw, kormoran, żuraw, cietrzew, czapla siwa). Województwo należy do najczystszych w kraju, obejmuje część regionu zw. Zielonymi Płucami Polski; najniższa emisja pyłów (1,9 tys. t) i gazów (11,6 tys. t); ścieki komunalne i przem. są oczyszczane w 95,7% (w tym chemiczne i biologiczne w 49%) — prawie wszystkie miasta mają oczyszczalnie ścieków; obszary chronione obejmują 53,6% pow. regionu (największa wśród wszystkich województw powierzchnia chroniona); 7 parków krajobrazowych, Rezerwat Biosfery Jezioro Łuknajno (ostoja łabędzia niemego) oraz wiele innych różnorodnych rezerwatów przyrody. Najrzadziej zaludnione woj. w Polsce — 59 mieszk. na km², najgęściej (poza miastami) na zachodzie; ludność miejska — 60,2%; wysoki przyrost naturalny (1,9‰), ujemne saldo migracji (–2,1‰).

Województwo roln.-przem., z wzrastającym udziałem usług, m.in. handlu i turystyki; od 1989 restrukturyzacja, modernizacja i prywatyzacja gospodarki, zwłaszcza handlu, hotelarstwa, usług transportowych i budownictwa. Utrzymuje się wysokie (28,9%; 2002) bezrobocie strukturalne (prawie dwukrotnie większe niż średnio w kraju), które jest związane gł. z upadkiem PGR. Inwestycje zagraniczne, gł. w przemyśle gumowym (Michelin), maszyn. (ABB), elektrotechnicznym (Philips), piwowarskim (Elbrewery), drzewnym (Ikea, Beteiligungen); działa Warmińsko-Mazurska Specjalna Strefa Ekon. z 3 podstrefami: Bartoszycka, Dobre Miasto, Szczytno. Występują bogate złoża surowców skalnych dla budownictwa (m.in. piaski, żwiry) oraz kredy jeziornej. Przemysł, znacznie zmodernizowany i sprywatyzowany, jest słabo rozwinięty, najlepiej na zachodzie regionu; największe znaczenie ma przemysł maszyn. (Elbląg, Dobre Miasto, Szczytno, Mrągowo), środków transportu (Elbląg, Olsztyn, Ostróda), elektrotechniczny (Ostróda, Kętrzyn, Wilkasy, Ełk), gumowy (Olsztyn), drzewno-papierniczy, w tym płyt i sklejek (Pisz, Ruciane-Nida, Morąg), tartaczny, meblarski (Elbląg, Olsztyn, Barczewo, Bartoszyce, Szczytno, Kieśliny, Iława) i papierniczy (Gołdap); ponadto przemysł odzieżowy (Elblag, Mrągowo, Kętrzyn) i skórz. (Elbląg) oraz spoż., gł. mięsny (Ostróda, Ełk), owocowo-warzywny (Tolkmicko, Ełk), mleczarski (Lubawa, Elbląg, Lidzbark Warmiński, Pasłęk); największe ośr. przem. — Olsztyn i Elbląg.

Rolnictwo słabo rozwinięte; użytki rolne zajmują 46,6%, w tym grunty orne — 32,1%, łąki i pastwiska — 14,4%; znaczna część użytków rolnych po PGR nie jest zagospodarowana; największa w Polsce przeciętna powierzchnia gospodarstwa indywidualnego — 17 ha, przy czym gospodarstwa o powierzchni powyżej 50 ha zajmują ponad 25% użytków rolnych; od 1989 restrukturyzacja PGR, m.in. sprzedaż lub dzierżawa ziemi i powstawanie dużych prywatnych, wysokotowarowych farm (największa Romi-Agro k. Gołdapi, 7 tys. ha); uprawia się gł. zboża (pszenicę, żyto, jęczmień), hoduje się bydło (mięso, mleko), trzodę chlewną oraz drób; rozwinięte rybołówstwo. Najlepiej zagospodarowane tereny roln. znajdują się w zachodniej części regionu.

Rzadka sieć komunik.; gł. linia kol. i droga: Warszawa–Ostróda–Elbląg–Gdańsk, z odgałęzieniem do Olsztyna i dalej do Szczytna i Bartoszyc (skąd droga do przejścia granicznego z Federacją Ros. w Bezledach), oraz droga Grudziądz–Augustów; ponadto przejścia graniczne w Braniewie, Gołdapi i in.; żegluga śródlądowa (porty w Elblągu, Giżycku, Mikołajkach, Rucianem-Nidzie); mniejsze znaczenie żeglugi na Zalewie Wiślanym (porty we Fromborku i Elblągu), ze względu na częściowo zamkniętą dla ruchu, leżącą po stronie ros., Cieśn. Pilawską; lotnisko w Szymanach k. Szczytna (gł. obsługa turystów niem.); najważniejsze węzły komunik.: Olsztyn, Elbląg, Ełk.

Region o wysokich przyr. walorach turyst. i rekreacyjnych (ponad 1 tys. jezior, rzeki, lasy, małe zanieczyszczenie środowiska), dobrze zagospodarowany (ok. 80 tys. miejsc noclegowych, gł. sezonowych), zwłaszcza na Pojezierzu Mazurskim, odwiedzany przez ponad 1,5 mln turystów rocznie (przy rosnącym udziale gości zagr., gł. z Niemiec); rozwój turystyki pobytowej (Giżycko, Mikołajki, Węgorzewo, Ostróda, Iława), żeglarskiej, gł. na Wielkich Jeziorach Mazurskich, z największą bazą w Mikołajkach, oraz kajakarskiej (Krutynia), pieszej, rowerowej (wiele szlaków), ponadto turystyki jeździeckiej (Kadyny), wędkarskiej, narciarskiej (Góra Krzyżowa w Lidzbarku Warmińskim, Piękna Góra k. m. Gołdap), agroturystyki, myślistwa; jedną z największych atrakcji turyst. jest zabytkowy Kanał Elbląsko-Ostródzki; często odwiedzane ze względu na zabytki są m.in.: Frombork, Nidzica, Gierłoż, Olsztynek (skansen); ośrodek kultu religijnego w Świętej Lipce; liczne imprezy sport. (regaty, zawody bojerowe) i kult. (przeglądy muz. — Piknik Country w Mrągowie, kabaretowe w Lidzbarku Warmińskim).