dolnośląskie, województwo,
województwo (od 1999) w południowo-zachodniej części Polski; graniczy z Czechami na południu, z Niemcami na zachodzie, z woj.: lubuskim i wielkopol. na północy oraz opolskim na wschodzie;
dolnośląskie, województwo
Encyklopedia PWN
wyk. A. Dukata/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
utworzone z byłych województw: wrocławskiego, jeleniogórskiego, wałbrzyskiego i legnickiego oraz niewielkich części kaliskiego i leszczyńskiego; stolica — Wrocław, inne większe miasta: Wałbrzych, Legnica, Jelenia Góra; dzieli się na 3 powiaty grodzkie, 26 powiatów ziemskich i 169 gmin. Krajobraz bardzo zróżnicowany; najwyższy punkt — Śnieżka w Sudetach (1602 m), najniższy — dno doliny Odry w okolicy Dobrzejowic (69 m). Ponad 1/3 część województwa zajmują Sudety rozciągające się na południu wzdłuż granicy z Czechami oraz Przedgórze Sudeckie, które na północnym wschodzie opada stromą krawędzią ku Niz. Śląskiej, a na północy i północnym zachodzie — ku Niz. Śląsko-Łużyckiej; północno-wschodni skraj woj. zajmuje część wschodnia Obniżenia Milicko-Głogowskiego (kotliny Milicka i Żmigrodzka), oddzielona Wałem Trzebnickim od Niz. Śląskiej. Budowa geol. Sudetów i Przedgórza jest bardzo złożona i różnorodna; są to góry kaledońsko-hercyńskie, pocięte uskokami i zdyslokowane w orogenezie alpejskiej; w wielu miejscach, na liniach uskoków występują trzeciorzędowe bazalty, na przedgórzu górnopaleozoiczne intruzje granitowe. Rzeźba urozmaicona: pasma górskie (m.in. Karkonosze, góry: Sowie, Kamienne, Wałbrzyskie, Kaczawskie, Izerskie, Masyw Śnieżnika oraz jedyne w Polsce góry płytowe — Stołowe) o szerokich, płaskich grzbietach, z powierzchniami zrównań, ponad którymi wznoszą się twardzielcowe szczyty (Śnieżka, Wielki Szyszak, Śnieżnik), kotliny (Jeleniogórska) i głęboko wcięte doliny rzek; na przedgórzu falista równina, z twardzielcowymi wzgórzami (Masyw Ślęży, Wzgórza Strzelińskie) i tektonicznymi obniżeniami (Podsudeckie, Otmuchowskie, Żytawsko-Zgorzeleckie); pozostałe, nizinne obszary woj. to zdenudowane powierzchnie morenowe starszych zlodowaceń i osady czwartorzędowe w dolinach rzecznych (Odra, Bóbr). Klimat o dużych kontrastach, z przewagą wpływów oceanicznych; Niz. Śląska należy do najcieplejszych regionów Polski (średnia roczna temp. 8,5°C), natomiast Sudety są jednym z najchłodniejszych (średnia roczna temp. na Śnieżce 0,1° C) i najwilgotniejszych regionów w kraju, występują wyraźne piętra klim., niższe niż w Tatrach o 250–300 m; na nizinach opady w granicach 600–700 mm, w górach — do 1150 mm; okres wegetacyjny w północnej i środkowej części woj. należy do najdłuższych w Polsce, trwa 210–230 dni, na południu krótszy — 180–190 dni. W.d. leży gł. w zlewisku Morza Bałtyckiego (dorzecze Odry), jedynie niewielkie fragmenty na południu, m.in. część gór: Stołowych, Kamiennych — w zlewisku M. Północnego (dorzecze Łaby); a sieć rzeczna, zwłaszcza w południowej części województwa dolnośląskiego; gł. rzeka Odra i jej górskie dopływy — Nysa Łużycka, Bóbr, Kaczawa, Nysa Kłodzka, na których zwłaszcza latem (maj–sierpień) występują gwałtowne wezbrania (katastrofalna powódź 1997), oraz nizinne — Barycz i dolny bieg Widawy (pr.); brak większych jezior, jedynie w Kolinie Milickiej rozległe stawy rybne, a w Karkonoszach niewielkie jeziora polodowcowe; zbiorniki retencyjne, np. jeziora: Mietkowskie, Pilchowickie, Słup. W nizinnej części woj. (Niz. Śląska) przeważają gleby urodzajne, gł. czarne ziemie i gleby brunatnej, w dolinach rzek — mady; na pogórzu i w dolnych partiach Sudetów dominują górskie gleby brunatnoziemne, a w wyższych częściach gór — górskie gleby bielicoziemne i inicjalne; na pozostałym obszarze przeważają gleby płowe, bielicowe, rdzawe i bielice. Niziny, ze względu na dużą przydatność dla rolnictwa, słabo zalesione; na zachodzie południowa część dużego kompleksu Borów Dolnośląskich; w Sudetach piętra roślinne, w tym: regiel dolny (400–1000 m), obecnie gł. sztuczna monokultura świerka; regiel górny (1000–1250 m) — las świerkowy z bukiem, jaworem, jodłą i jarzębiną oraz piętro subalpejskie (powyżej 1250 m) z zespołami kosodrzewiny; w wielu miejscach torfowiska (Karkonosze, góry Izerskie i Bystrzyckie). Zanieczyszczenia pochodzące z Niemiec i Czech oraz Turoszowskiego Zagłębia Węgla Brun. doprowadziły do znacznego zniszczenia lasów w G. Izerskich i Karkonoszach, a także na ziemi kłodzkiej; okolice Turoszowa i Bogatyni należą do najbardziej przekształconych i zniszczonych w kraju; trwa rekultywacja wyrobisk; 98,6% wytworzonych zanieczyszczeń pyłowych i 76,3% zanieczyszczeń gazowych jest zatrzymywane lub neutralizowane w urządzeniach oczyszczających (1997); rzeki silnie zanieczyszczone, zwłaszcza podczas kampanii cukrowniczej; do poprawy stanu środowiska przyczynia się likwidacja kopalń i przemysłu w Wałbrzychu i okolicach oraz powstawanie nowych oczyszczalni (ob. ponad 140 komunalnych), a także duże inwestycje proekol. w elektrowni Turów; obszary chronione zajmują 19,4% pow. (najmniej w Polsce po woj. śląskim), gł. w Sudetach i na ich przedgórzu; 2 parki nar. — Karkonoski i Gór Stołowych oraz 12 parków krajobrazowych. Trzecie pod względem zaludnienia woj. w Polsce — 144 mieszk. na km2, najgęściej (poza powiatami grodzkimi) są zaludnione powiaty: dzierżoniowski, głogowski, świdnicki, lubiński i wałb.; wysoki stopień urbanizacji — 72% ludności miejskiej (2. miejsce w Polsce), niski przyrost naturalny (0,2‰); ludność w wieku produkcyjnym — 61% (1998); pomimo dość dużej aktywności ekon. — 120 podmiotów gosp. na 1000 mieszk. (1998), występuje wysokie (ok. 16%) bezrobocie, m.in.: w Wałbrzychu, Legnicy i okolicach oraz na wsi; dochody budżetów gmin na 1 mieszk. w 1997 — 1132 zł (3. miejsce w kraju), największe w powiecie polkowickim (2118 zł), najmniejsze — w dzierżoniowskim (854 zł). Województwo przem.-roln., ze znacznym udziałem usług (m.in. turystyka); gospodarka dobrze rozwinięta, występują jednak duże dysproporcje regionalne; najlepiej są zagospodarowane okolice Wrocławia i Lubina, najsłabiej — Wałbrzycha (m.in. duży, lecz nie zmodernizowany przemysł); od 1990 trwa restrukturyzacja Dolnośląskiego Zagłębia Węglowego, m.in. likwidacja wydobycia węgla kam.; działają 3 specjalne strefy ekon. (wałb., legn., kamiennogórska); duże znaczenie ma współpraca transgraniczna (zwłaszcza z Niemcami) oraz inwestycje zagr., m.in. we Wrocławiu (Volvo, ABB Dolmel, ECE, Apsys), Kobierzycach (Cadbury, Ikea), Polkowicach (Volkswagen), Środzie Śląskiej (Roebben); utworzono pol.-czeski Euroregion Glacensis; wielka powódź 1997 spowodowała duże zniszczenia w majątku produkcyjnym i infrastrukturze woj., zwłaszcza w Kotlinie Kłodzkiej i na Niz. Śląskiej (trwa usuwanie skutków). Województwo dolnośląskie jest zasobne w surowce miner.; rozwinięte górnictwo rud miedzi, ze srebrem i złotem (Legnicko-Głogowski Okręg Miedziowy, największe w Polsce złoża miedzi), węgla brunatnego (Turoszowskie Zagłębie Węgla Brunatnego), gazu ziemnego (Wilków, Żuchlów, Załęcze); eksploatacja surowców skalnych (Pogórze Sudeckie, m.in. granity, melafiry), barytów (Stanisławów, Boguszów-Gorce); w Żarowie największe w kraju złoża kaolinu (nie eksploatowane); ponadto występują złoża: ropy naftowej (Trzebnica), rud żelaza (Kowary), niklu (Szklary), cyny (Gierczyn), uranu; kamienie jubilerskie i ozdobne (Sudety). Różnorodny przemysł; rozwinięte hutnictwo miedzi (KGHM Polska Miedź SA) i przemysł maszyn. (Wrocław, Świdnica), środków transportu (Jelcz-Laskowice, Wrocław, Twardogóra, Polkowice), ponadto przemysł chem. (Wrocław, Brzeg Dolny, Jelenia Góra), w tym m.in. farm. (Jelenia Góra, Bolesławiec), miner. (Środa Śląska, Strzegom, Wrocław), w tym m.in. szklarski (Stronie Śląskie, Pieńsk, Szczytna); mniejsze znaczenie ma przemysł odzieżowy (Wrocław, Legnica, Jelenia Góra), meblarski (Wałbrzych, Wrocław, Gryfów Śląski), spoż. oraz dobrze niegdyś rozwinięty przemysł włók. (Bielawa, Dzierżoniów, Wałbrzych, Kamienna Góra); gł. ośr. gospodarczy — Wrocław, inne Lubin, Legnica. Użytki rolne zajmują 58,6% pow. woj., w tym grunty orne — 45,8%, łąki i pastwiska — 12,3%; lesistość — 28,3% (największa, powyżej 48%, w powiatach bolesławickim i jeleniogór.); znaczna część użytków rolnych po byłych PGR jest niezagospodarowana, na pozostałych rolnictwo dość dobrze rozwinięte, najlepiej w północnej i wschodniej części (Niz. Śląska), m.in. ze względu na korzystne warunki przyr. (długi okres wegetacyjny, dobre gleby); uprawia się gł. zboża (pszenica, jęczmień), buraki cukrowe, ziemniaki, rzepak z rzepikiem — 50 tys. t (1/5 produkcji krajowej); słabo rozwinięta hodowla. W Sudetach wyludniają się obszary wiejskie. Gęsta sieć kol. i drogowa, największe znaczenie komunik. ma linia kol. Berlin–Poznań–Wrocław–Katowice i droga Berlin–Legnica–Wrocław–Gliwice (częściowo autostrada, w Polsce większość w budowie), port lotn. we Wrocławiu (Strachowice), żegluga na Odrze; budowa stopnia wodnego w Malczycach na Odrze; gł. węzeł komunik. — Wrocław, inne — Wałbrzych i Jelenia Góra. Wysokie walory turyst. — rekreacyjne i uzdrowiskowe; najlepiej zagospodarowane Karkonosze (Szklarska Poręba, Karpacz, m.in. narciarstwo, turystyka piesza oraz pobytowa) i Kotlina Kłodzka (uzdrowiska Świeradów Zdrój, Kudowa Zdrój, Lądek Zdrój, turystyka pobytowa), a także pozostała część Sudetów; w miastach liczne zabytki (m.in. Wrocław, Trzebnica), imprezy kult. (m.in. festiwale muz. we Wrocławiu, Kudowie Zdroju, Dusznikach Zdroju); ośr. pielgrzymkowy w Wambierzycach.
