Radom

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Radom,

miasto w województwie mazowieckim, pow. grodzki, na równinach Radomskiej i Kozienickiej (północny skraj miasta), nad Mleczną (prawy dopływ Radomki); siedziba pow. radomskiego;

Ludność miasta: ogółem — 212,2 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 894,9 os/km² (2019)

Powierzchnia: 112 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 21°09′E, szerokość geograficzna: 51°25′N

Prawa miejskie: nadanie praw — przed 1350

Oficjalne strony WWW: www.radom.pl

duży ośr. przem.; w latach 90. XX w. w wyniku przemian gosp. upadły wielkie państw. zakłady przem., w tym Radoskór, Zakłady Wyrobów Emaliowanych, Zakłady Maszyn do Szycia Łucznik; rozwinięty przemysł: elektrotechniczny, zbrojeniowy (broń), metal., maszyn., spoż., gł. tytoniowy (Zakłady Przemysłu Tytoniowego SA), ponadto drobiarski, mleczarski, mięsny oraz garbarski i skórz., chem., drzewny, miner., odzieżowy, dziewiarsko-pończoszniczy; R. jest rozwijającym się ośr. handl.-promocyjnym; działa Radom. Giełda Rolna — Spoż. Rynek Hurtowy; Międzynar. Pokazy i Targi Lotn. Air Show; węzeł kol. i drogowy; ośr. kult. i nauk.; stol. diecezji radom. Kościoła rzymskokatol.; Politechnika Radom. im. K. Pułaskiego, Kolegium UMSC, wyższe szkoły bankowości, zarządzania, biznesu, handlu i ochrony środowiska, Wyższe Seminarium Duchowne, Zamiejscowy Inst. Wydziału Teolog. UKSW, kolegia nauczycielskie; instytuty Technologii Eksploatacji oraz Techniki Grzewczej i Sanitarnej; Ośr. Elektroniczny GUS i Radom. Tow. Nauk.; liczne szkoły średnie, w tym znane Liceum im. J. Kochanowskiego; Teatr Powszechny im. J. Kochanowskiego; muzea: Okręgowe, Wsi Radomskiej; działają tow.: Przyjaciół Sztuk Pięknych, Muz.; Triennale „Prezentacje Portretu Współczesnego”. W okolicy R. uprawa warzyw i owoców.

Centrum, położone na pr. brzegu rzeki, w niewielkim stopniu zachowało dawny układ urb. — jedynie rynek i wychodzące z naroży ulice z zabudową XIX w. nawiązują do układu miasta kazimierzowskiego; w otoczeniu centrum, gł. w północnych, północno-zachodnich i południowo-wschodnich dzielnicach R. duże zespoły mieszkaniowe, m.in. Ustronie, Glinice, Kaptur; zabudowa przem. skupia się w południowo-zachodniej i północno-wschodniej części miasta oraz wzdłuż linii kol. Warszawa–Kraków.

Historia.

Wczesnośredniow. gród przy szlaku handl. z Rusi i Litwy do Małopolski i na Śląsk; wzmiankowany 1155; własność biskupstwa włocł.; w XI–XIII w. gród kasztelański; prawa miejskie przed 1350; 1360 na północny wschód od Starego Radomia lokacja Nowego Radomia; od XIV w. starostwo grodowe i siedziba powiatu; od XIV w. znaczny ośr. handl.-rzemieślniczy (garbarstwo); od XV w. miejsce sejmików i sejmu walnego; 1613–1764 siedziba Trybunału Skarbowego Koronnego; od XVI w. duże skupisko Żydów; 1682–1816 kolegium pijarskie; od 2. poł. XVII w. upadek miasta; 1767 miejsce zawiązania konfederacji radomskiej; od 1795 w zaborze austr., od 1809 w Księstwie Warsz., siedziba departamentu, od 1815 w Królestwie Pol. — stol. województwa sandomierskiego, od 1843 — guberni radom.-kiel., od 1867 — guberni radom.; w XIX w. rozwój gospodarczy (m.in. przemysł skórz., bawełn.) i rozbudowa miasta; od 1885 połączenie kol.; 1862 powstała duża gmina żydowska (1939 ok. 30 tys. Żydów — ok. 30% mieszk.); w okresie międzywojennym nowe zakłady przem. (m.in. Wytwórnia Broni i Fabryka Sprzętu Przeciwgazowego). Podczas okupacji niem. siedziba dystryktu; od 1940 hitl. obóz pracy przymusowej, 1944 przekształcony w podobóz obozu koncentracyjnego na Majdanku; obóz przejściowy dla Polaków (ponad 7,7 tys. osób); 1939–45 Niem. Zakład Karny (ponad 16,6 tys. więźniów); 1941–42 getto (ok. 32 tys. osób, ok. 30 tys. wywieziono do ośr. zagłady w Treblince, pozostałe do Auschwitz); ośr. konspiracji. 1975–98 siedziba województwa; 1950–92 liczba ludności Radomia wzrosła ponad 2-krotnie; przyłączono wiele okolicznych wsi, m.in. Gołębiów, Sadków, Żakowice, Jeżowa Wola, Pruszaków, Kaptur. 25 VI 1976 strajki i manifestacje robotnicze stłumione przez siły bezpieczeństwa (czerwcowy protest robotniczy 1976).

Zabytki.

W starej części miasta pozostałości grodziska zw. Piotrówką (IX–XII w.); późnogot. kościół parafialny (XV/XVI w., rozbud. XX w.) z późnorenes. kaplicą (1630–33), późnogot. klasztor Bernardynów (fundowany 1468, budowany do 1. poł. XVI w.), z kościołem (rozbudowa 1911–12) — we wnętrzu późnogot. rzeźba Ukrzyżowanie (koniec XV w.); neoklasycyst. pałac i kamienice (1820–30) oraz gmach Komisji Wojew. (1825–27, A. Corazzi), ratusz (1847–48, H. Marconi).

Radom, Plac Konstytucji 3 maja