Puławy

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Puławy,

m. powiatowe w województwie lubelskim, na pograniczu Doliny Środkowej Wisły i Płaskowyżu Nałęczowskiego, nad Wisłą.

Ludność miasta: ogółem — 47,6 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 952,7 os/km² (2019)

Powierzchnia: 50 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 21°58′E, szerokość geograficzna: 51°25′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1906

Oficjalne strony WWW: www.um.pulawy.pl

Ośr. przemysłu chem.; największa w Polsce fabryka nawozów azotowych Zakłady Azotowe Puławy SA; ponadto: wytwórnia elementów budowlanych, zakłady bioweterynaryjne, konstrukcji stalowych, naprawcze sprzętu med., graficzne, drzewne, odzieżowe, przetwórstwa rolno-spoż.; ośr. nauk., instytuty: Weterynarii, Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, Nawozów Sztucznych, Oddział Pszczelnictwa skiern. Inst. Sadownictwa i Kwiaciarstwa, Państw. Inst. Weterynaryjny, Ośr. Badań Weterynaryjnych Wojsk. Inst. Higieny i Epidemiologii; szkoły wyższe (Puławska Szkoła Wyższa, Nauczycielskie Kolegium Języków Obcych) i średnie (m.in. zespoły szkół budowlanych, chem., techn.); Obserwatorium Astr. Pol. Tow. Miłośników Astronomii; węzeł drogowy, przystań żeglugi śródlądowej; ośr. turystyki krajoznawczej z rozwiniętą bazą noclegową; muzea.

Historia.

W 2. poł. XVII w. rezydencja Lubomirskich, potem Sieniawskich; od 1731 własność, a 1784–1831 rezydencja Czartoryskich, którzy stworzyli w Puławach ośr. życia kult., lit. i towarzyskiego, a także polit., konkurujący z dworem króla Stanisława Augusta Poniatowskiego; kultywowano tu sentymentalizm (m.in. poeci F.D. Kniaźnin, F. Karpiński), gościli uczeni pol. i obcy, politycy, artyści; założono pierwsze pol. muzeum (Świątynia Sybilli — dzieła sztuki i pamiątki nar., Domek Gotycki — gł. zbiory obce); po 1815 upadek znaczenia; po powstaniu listopadowym 1831 skonfiskowane i rozparcelowane przez władze rosyjskie. Od 1844 siedziba instytutu wychowania dziewcząt (tzw. instytut maryjski), od 1869 Instytutu Gospodarstwa Wiejskiego i Leśnictwa; 1846–1975 i od 1999 siedziba powiatu; prawa miejskie 1906. W czasie okupacji niem. XII 1939–40 getto (kilka tys. osób, ok. 2,5 tys. wywieziono do Opola Lubel., część do Nałęczowa, Końskowoli i Ryk, pozostałych do Baranowa); od 1942 3 hitl. obozy pracy przymusowej; silny ośr. konspiracji i partyzantki; VII–VIII 1944 rejon zaciętych walk 1. armii WP. Puławy nazywane „polskimi Atenami” zostały utrwalone w wielu utworach lit. (m.in. Świątynia Sybilii J.P. Woronicza, Balon, czyli Wieczory puławskie Kniaźnina, Puławy J. Ursyna Niemcewicza) i pamiętnikach.

Zabytki.

Klasycystyczny kościół (1800–03 — Ch.P. Aigner); pałac Lubomirskich, później Czartoryskich (1676–79 — Tylman z Gameren, przebudowa 1722–36 — J.Z. Deybel i F. Mayer, oraz 1785–1810 — Aigner); klasycyst. pałac Marynki (1790–94 — Aigner, częściowo przebudowany); park krajobrazowy (1798–1806, I. Czartoryska, J. Savage, J.P. Norblin, W. Jaszczołd, Aigner) z romant. budowlami (Aigner), m.in. zbud. z przeznaczeniem na muzeum klasycyst. Świątynia Sybilli (1798–1801) i neogot. Domek Gotycki (1800–09).