życie codzienne jako przedmiot badań w naukach społecznych.

życie codzienne jako przedmiot badań w naukach społecznych.

Termin „codzienność” w naukach społ. ma wiele znaczeń. N. Elias (1978) wyróżnia ich 8: 1) codzienność jako antynomia święta; 2) codzienność jako rutyna; 3) codzienność jako styl życia mas; 4) codzienność jako dzień pracy (w szczególności robotnika); 5) codzienność jako wydarzenia małej wagi, nieistotne, codzienne, potoczne; 6) codzienność jako życie prywatne; 7) codzienność jako obszar naturalnych, spontanicznych, „prawdziwych” przeżyć; 8) codzienność (świadomość potoczna) jako symbol myślenia naiwnego, ideol., fałszywego. W. Bergmann (1981) zwraca uwagę, że 3 z wymienionych przez Eliasa znaczeń pojęcia „codzienność” (1, 3, 6) odgrywają większą rolę w historii niż w socjologii oraz podkreśla fakt pominięcia przez Eliasa znaczeń związanych z fenomenologicznymi analizami problemu codzienności. Uzupełnia klasyfikację Eliasa o dodatkowe 4 znaczenia: 1) codzienność jako obszar działania i doświadczeń, fundament innych sfer życia człowieka; 2) codzienność jako świat dostępny dla każdego, w którym wszyscy mają zbliżone kompetencje działania i zasoby; 3) codzienność jako obszar, którego charakter jest każdorazowo zależny od określonej jednostki lub grupy społ.; 4) codzienność jako jedna z dziedzin rzeczywistości. Zestawienie to pokazuje jak różnorodną problematyką zajmują się badacze codzienności.

W socjologii można wyróżnić co najmniej 5 nurtów socjologii życia codziennego. Pierwszy odnosi się do tych odmian socjologii, które zostały wypracowane na gruncie teorii systemu społ. i w których codzienność jako kategoria teoret. jest odnoszona do obszarów życia społ. charakteryzujących się „luźniejszym” ustrukturyzowaniem. Codzienność jest w nich definiowana w opozycji do zorganizowanego systemu społ. jako sfera otwarta, niezorganizowana (przykładem takiego podejścia jest szkoła chicagowska). Drugi nurt charakteryzuje się tym, że codzienność jest jego gł. przedmiotem badania. Codzienność oznacza „publiczną prywatność”, obszar swobodnej realizacji celów, reprodukcji i wymiany dóbr. Codzienność jest w tym ujęciu systemem społ. o szczególnym znaczeniu — dokonuje się w nim spontaniczna reprodukcja relacji społecznych. Trzeci nurt zajmuje się badaniem tradycyjnych, codziennych wzorów zachowania zwykłych ludzi. Codzienność jest definiowana w opozycji do niezwykłości, charyzmy. Czwarty nurt socjologii codzienności to socjologia poszukująca sposobów zbudowania wiedzy socjol. na potocznym, dostępnym każdemu członkowi społeczeństwa doświadczeniu. Codzienność jest ujmowana jako świat w nastawieniu naturalnym (kategoria teoret. stworzona przez fenomenologa M. Schelera opisująca stan świadomości w świecie codziennych praktyk), którego badanie reguł uzasadnia się tezą, iż wiedza socjol. opiera się na wiedzy potocznej. Ostatni rodzaj socjologii codzienności jest radykalną odmianą poprzedniego. Badanie codzienności ma odsłonić ogólne mechanizmy rozumienia świata społ. w szczególności oraz świata w ogóle. Codzienność jest ujmowana w sensie fenomenologicznym jako świat przeżywany i traktowana jako fundament wszystkich form aktywności celowych, włącznie z nauką.

W historii życie codzienne pojawiło się jako przedmiot badań w dużej mierze niezależnie od koncepcji rozwijanych w socjologii. Wyróżnia się 3 kierunki zajmujące się problemem codzienności. Francuska szkoła Annales była jednym z najbardziej wpływowych kierunków w historii XX w. (M. Bloch, F. Braudel, J. Le Goff). Charakterystyczną cechą prac autorów należących do tej szkoły jest ujmowanie procesu hist. z perspektywy systemu społ. (choć pojęcie to rzadko pojawiało się w pracach tej szkoły), rozumianego jako złożony system relacji międzyludzkich, oraz odrzucenie linearnej koncepcji czasu. W centrum zainteresowania szkoły leżały procesy społ. na poziomie regionalnym i ponadnarodowym. Szkoła Annales pierwsza w sposób systematyczny zajęła się materialnymi i kulturowymi wymiarami życia codziennego jako jednego z czynników procesu rozwoju historycznego. Niemiecką szkołę historii społ. reprezentują m.in. H.U. Wehler i J. Kocka. Sposób uprawiania historii w ramach tej szkoły wynika z założenia, że powinna się ona opierać na socjologii uprawianej w duchu M. Webera oraz K. Marksa. Drugim ważnym założeniem jest przekonanie, że istnieje ścisły związek między badaniami nauk. a praktyką społeczną. Centralnym problemem badawczym tej szkoły są procesy modernizacyjne oraz przemiany struktury społecznej. Zainteresowanie sferą codzienności wynikało z potrzeby uwzględniania materialnych i kulturowych warunków życia badanych warstw społ., zwłaszcza klasy robotniczej. Bardzo krytycznie do założeń obu tych szkół odnosiła się grupa historyków niem. oraz wł. rozpoczynających kariery na przeł. lat 60. i 70. XX w. Zarzucali poprzednikom m.in. lekceważenie indywidualnego doświadczenia jednostek oraz uproszczony obraz modernizacji, w którym jest ona traktowana jako coś jednoznacznie pozytywnego. Jako alternatywę zaproponowali koncepcje mikrohistorii (inne określenie: historia życia codziennego, niem. Alltagsgeschichte). Do reprezentantów tej grupy należą m.in.: C. Ginzburg, C. Poni, H. Medick, A. Lüdtke. W odniesieniu do ich prac należy raczej mówić o pewnym podejściu, które łączy ogólna wspólnota poglądów, niż o zinstytucjonalizowanej szkole. Głównym celem tego kierunku jest badanie warunków codziennego życia, tak jak są one doświadczane przez zwykłych ludzi. Historycy wł. koncentrowali się przede wszystkim na pokazywaniu nieciągłości modernizacji oraz kosztów zmian społecznych. Badacze niem. największy nacisk położyli na badanie jednostek, grup społ. funkcjonujących poza gł. procesem modernizacji.

Po okresie gorących sporów pomiędzy reprezentantami wymienionych kierunków, współcześnie panuje pogląd, że wymienione podejścia do codzienności mają charakter komplementarny — badanie historii życia codziennego jest uzupełnieniem badań prowadzonych z perspektywy systemowej.

Sławomir Mandes

Bibliografia

A. Schütz Potoczna i naukowa interpretacja ludzkiego działania, w: Kryzys i schizma. Antyscjentystyczne tendencje w socjologii współczesnej, red. E. Mokrzycki, t. 1–2, Warszawa 1984;

C. Ginzburg Ser i robaki: wizja świata pewnego młynarza z XVI w., Warszawa 1989;

F. Braudel Kultura materialna, gospodarka i kapitalizm XV–XVIII wiek, Warszawa 1992;

W. Schulze Historia społeczna. Historia codzienności. Mikrohistoria, Warszawa 1994;

H.-U. Wehler Modernizacja, nacjonalizm, społeczeństwo, Warszawa 2001;

J. Szacki Historia myśli socjologicznej, Warszawa 2002.

N. Elias Zum Begriff des Alltags, „Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie” 1978 Sonderheft 20;

W. Bergmann Lebenswelt, Lebenswelt des Alltags oder Alltagswelt, „Kölner Zeitschrift für Soziologie und Sozialpsychologie” 1981 Nr 3;

Microhistory and the Lost People of Europe, eds E. Muir, G. Ruggiero, Baltimore 1991;

M. Gardiner Critiques of Everyday Life, London–New York 2000;

T. Bennett, D. Watson Understanding Everyday Life, Oxford 2002.