wielkopolskie, województwo
 
Encyklopedia PWN
wielkopolskie, województwo,
woj. (od I 1999) w zachodniej Polsce;
na północnym zachodzie graniczy z woj. zachodniopomor., na północy na niewielkim odcinku z pomor., na wschodzie z kujawsko-pomor. i łódz., na południu z opol. i dolnośląskim, na zachodzie z lubuskim; powstało z woj. poznańskiego oraz części: pil., bydg., koniń., kaliskiego, leszcz., zielonogór. i gorz.; pow. 29 826 km2 (2. miejsce w kraju); 3,4 mln mieszk. (3. miejsce w kraju, 2008); stol. — Poznań, inne większe m.: Piła, Gniezno, Konin, Kalisz, Ostrów Wielkopolski, Leszno; dzieli się na 4 powiaty grodzkie, 31 ziemskich i 226 gmin.
Województwo leży w obrębie młodoglacjalnych Pojezierzy Południowobałtyckich i staroglacjalnych Niz. Środkowopolskich. Krajobraz urozmaicony; na północy w strefie marginalnej fazy pomor. zlodowacenia Wisły rozciąga się Pojezierze Południowopomorskie, obejmujące w granicach woj. fragmenty pojezierzy: Wałeckiego, Krajeńskiego, Doliny Gwdy i Równiny Wałeckiej; w krajobrazie dominują wzgórza moren czołowych (do 207 m), faliste równiny moreny dennej, kemy, ozy, jeziora. Dalej na południe przebiega równoleżnikowo płaska, rozszerzająca się ku zachodowi (od 1–3 km do 30 km) Pradolina Toruńsko-Eberswaldzka (Dolina Środkowej Noteci, Kotlina Gorzowska); dno doliny, poprzecinane kanałami i starorzeczami, wypełniają piaski glacjofluwialne i osady rzeczne, miejscami występują wydmy. Środkową część woj. zajmuje, leżące w strefie fazy poznańskiego zlodowacenia Wisły, Pojezierze Wielkopolskie, obejmujące na północnym wschodzie Pojezierze Chodzieskie, na zachodzie Pojezierze Poznańskie, oddzielone od Pojezierza Gnieźnieńskiego i Równiny Wrzesińskiej — Poznańskim Przełomem Warty; na południe od Pojezierza Wielkopolskiego znajduje się równoleżnikowa Pradolina Warciańsko-Odrzańska i wschodnia część Pojezierza Leszczyńskiego; dominują na tym obszarze faliste wysoczyzny moreny dennej z ciągami wzgórz moren czołowych (wys. 100–150 m, maks. do 154 m — Góra Moraska); w szerokiej dolinie Warty tarasy akumulacyjne i wydmy. W obrębie nizin staroglacjalnych (Niz. Południowowielkopolska) krajobraz mało urozmaicony: zdenudowane wysoczyzny morenowe o wys. 100–150 m (Leszczyńska, Kaliska, Turecka i północny fragment Wzgórz Ostrzeszowskich), rozczłonkowane dolinami rzek z kotlinowatymi rozszerzeniami, wypełnionymi przez osady piaszczyste (kotliny: Milicka, Grabowska, Kolska oraz Równina Rychwalska, Dolina Konińska).
Klimat o przeważających wpływach mas powietrza morskiego. Temperatury mniejsze od przeciętnych w kraju (20–21°C); średnia temp. roczna od 7°C (na północy) do 8°C (na połuniu). Opady malejące ku wschodowi z 550 mm do poniżej 500 mm. Okres wegetacyjny długi — 210–220 dni. Województwo leży w dorzeczu Odry; gł. rzeką jest Warta, inne: Noteć, Prosna, Gwda; wiele jezior, zwłaszcza na Pojezierzu Gnieźnieńskim, największe: Powidzkie, Niedzięgiel i in.; kilka zbiorników retencyjnych, np. Słupca. Gleby średnio i mało urodzajne, gł. płowe, a także rdzawe, bielicowe i brunatne, na połunie od Gniezna czarne ziemie, w dolinach rzek mady, w dolinie Noteci — gleby bagienne.
Lasy, przeważnie sosnowe, zajmują 25,3% pow. woj., powyżej 50% w powiecie czarnkowsko-trzcianeckim; największe kompleksy na północnym wschodzie — część Puszczy Noteckiej, lasy pilskie. Szczególnie uciążliwe zakłady przem. wytwarzają rocznie 10,9 tys. t zanieczyszczeń pyłowych (oczyszczane w 99,1%) i 180,8 tys. t gazowych (oczyszczane w 6,4%); ścieki przem. i komunalne odprowadzane do wód powierzchniowych są oczyszczane w 92,7% (w tym biol. i chem. w 29,2%); przybywa oczyszczalni ścieków (ob. ok. 160 komunalnych); najbardziej zdewastowane są okolice Konina (wydobycie węgla brunatnego, energetyka). Tereny objęte ochroną prawną zajmują 31,3% pow. woj.; najcenniejsze: Wielkopolski Park Nar., część Drawieńskiego Parku Nar.; ponadto 7 parków krajobrazowych.
Gęstość zaludnienia — 114 mieszk. na km2, największa (poza miastami) w południowo-wschodniej części woj., najmniejsza na północnym zachodzie; słabiej zurbanizowane niż przeciętnie w kraju — 57,6% stanowi ludność miejska; dość wysoki przyrost naturalny (0,8‰), dodatnie saldo migracji (0,6‰); bezrobocie — 15,9%.
Województwo przem.-roln., z szybko wzrastającym udziałem usług; od 1989 restrukturyzacja, modernizacja i prywatyzacja gospodarki, w największym stopniu: handlu, hotelarstwa, usług transp. i budownictwa. Liczne i wysokie inwestycje zagr. (Glaxo SmithKline, Reemtsma Group, Alcatel, Philips, Therab-Raben, Nestle, Volkswagen, Delphi Automotive Systems, Wrigley, Pernod Ricard, Beiersdorf i in.). Intensywny rozwój handlu, wykorzystujący m.in. korzystne położenie geogr., promowany przez największe w Polsce targi — Międzynar. Targi Poznańskie (1/2 krajowej powierzchni wystawienniczej, ok. 0,5 mln zwiedzających rocznie); rozwój sieci hipermarketów. Występują bogate złoża węgla brunatnego (Konińskie Zagłębie Węgla Brunatnego, Zagłębie Wielkopol.), ponadto gazu ziemnego, soli kam. (Wapno); mniejsze znaczenie złóż ropy naftowej (Buk) i nie eksploatowanych złóż rud żelaza (Wielichowo, Kwiatków); lokalne wydobycie surowców skalnych (kreda jeziorna, piaski, gliny, żwiry). Rozwinięty przemysł wydobywczy i energ. oparty na złożach węgla brunatnego; elektrownie w Pątnowie, Adamowie i Koninie; hutnictwo i przetwórstwo aluminium (Huta Konin SA — jedyna w Polsce); inne gałęzie przemysłu znacznie zmodernizowane, o wysokiej technologii; największe znaczenie ma przemysł: środków transportu (Poznań — Volkswagen, H. Cegielski; Odolanów, Piła), maszyn. (Poznań, Konin, Kalisz, Jarocin, Pleszew, Krotoszyn, Ostrzeszów, Kościan, Wronki, Rogoźno), metal. (Poznań, Śrem, Leszno, Wronki), precyzyjny (Ostrów Wielkopolski, Gniezno, Nowy Tomyśl), elektrotechniczny (Piła — Philips Lighting SA, Poznań, Września); rozwinięty różnorodny przemysł spoż. (Poznań, Kalisz), w tym koncentratów spoż. (Kalisz), mięsny (Koło, Gniezno, Krotoszyn; łącznie ponad 1 tys. masarni), owocowo-warzywny (Kotlin, Pudliszki, Środa Wielkopolska), cukrowniczy (Witaszyce, Opalenica, Miejska Górka), spirytusowy (Poznań), tytoniowy w Jankowicach i Poznaniu (Reemtsma Polska SA — największa firma w woj.), a także w Kościanie; duże znaczenie ma branża drzewna, zwłaszcza przemysł meblarski (Swarzędz, Mosina, Poznań, Szamotuły, Trzcianka, Wągrowiec, Wolsztyn, Jarocin, Oborniki) oraz płyt i sklejek (Czarnków, Ostrów Wielkopolski); ponadto przemysł chem., skupiony gł. w Poznaniu (gumowy, chemii gosp., farm.), a także w Buku i Kaliszu (wyroby z tworzyw sztucznych), Luboniu (nawozy sztuczne) oraz włók. (Kalisz, Turek), obuwniczy (Gniezno), odzieżowy (Poznań, Konin, Rawicz), miner., w tym ceramiki szlachetnej (Chodzież) i szklarski (Ujście, Sieraków, Pobiedziska, Rakoniewice, Gostyń, Gniezno). Większość przemysłu przetwórczego zlokalizowana w Poznaniu i okolicach, m.in. w dynamicznie rozwijającej się gminie Tarnowo Podgórne (w przeliczeniu na 1 mieszk. najwyższe inwestycje zagr. w Polsce).
B. dobrze, w skali kraju, rozwinięte rolnictwo, pomimo przeciętnych warunków przyr., m.in. wysoka kultura agrarna, plony i wyposażenie w środki produkcji; użytki rolne zajmują 61,0%, w tym grunty orne — 51,9%, łąki i pastwiska — 8,5%; przeciętna pow. gospodarstwa indywidualnego wynosi ok. 10 ha (w Polsce — 7,2 ha); od 1989 restrukturyzacja likwidowanych PGR (m.in. sprzedaż i dzierżawa ziemi, zwłaszcza na zachodzie i północy woj.); uprawia się gł. zboża (żyto, pszenicę, jęczmień), ziemniaki i buraki cukrowe; dobrze rozwinięta hodowla trzody chlewnej (292 sztuk na 100 ha, najwięcej w kraju) i bydła (ok. 40 sztuk), a także warzywnictwo (okolice Poznania, Kalisza) i sadownictwo. Najlepiej zagospodarowane tereny roln. znajdują się w środkowej części regionu.
Gęsta sieć komunik.; największe znaczenie mają tranzytowe szlaki handl. (kol. i drogowe) z Niemiec do Polski (i dalej na wschód), m.in. z Berlina do Warszawy przez Poznań (droga E 30), który jest najważniejszym węzłem komunik. zachodniej części kraju; stąd rozchodzą się szlaki do: Szczecina, Wrocławia, Katowic, Bydgoszczy; planowana jest budowa równoleżnikowej autostrady A2 (częściowo istnieje), m.in. przez Poznań i Konin; żegluga na Noteci i Warcie (część eur. drogi wodnej E 31), porty w Poznaniu, Ujściu i Krzyżu Wielkopolskim; port lotn. w Poznaniu (Ławica). Znaczne walory turyst. i rekreacyjne, zwłaszcza Pojezierza Wielkopolskiego i Puszczy Noteckiej; zróżnicowane zagospodarowanie turyst., najlepsze w okolicach Poznania (turystyka weekendowa, budownictwo letniskowe), na Pojezierzu Międzychodzko-Sierakowskim (Mierzyna, Sieraków), łącznie ok. 50 tys. miejsc noclegowych; rozwój turystyki rowerowej, kajakarstwa, jeździectwa (Racot — największa w Polsce stadnina koni), wędkarstwa, myślistwa; licznie odwiedzane ze względu na zabytki: Gniezno, Poznań, wyspa na Jez. Lednickim — Ostrów Lednicki, Kórnik; ośr. pielgrzymkowy w Starym Licheniu.
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia