spiskowe teorie

spiskowe teorie,

popularne w myśleniu potocznym, lecz występujące również w wywodach pseudonaukowych podejmowanych na użytek ideologiczno-propagandowy, schematy interpretacji wydarzeń i procesów historycznych w kategoriach incydentalnych lub ciągłych i nawarstwionych działań konspiracyjnych (stąd pochodzi nazwa konspiracjonizmu, jako tendencji w myśleniu politycznym).

Intencją żywiołowego posługiwania się t.s. przez zwykłych obywateli lub formułowania i kodyfikowania t.s. przez zawodowych ideologów i polityków jest dążenie do identyfikacji sprawców doniosłych (a zwłaszcza tragicznych w skutkach) wydarzeń i przemian społecznych, potraktowanych poważnie jako winnych nieszczęść zbiorowych lub rozmyślnie wybranych do rytualnej roli „kozła ofiarnego”, często z myślą o praktycznym ukaraniu, ściganiu, eksterminacji — na zasadzie zbiorowej odpowiedzialności, a nie indywidualnie dowiedzionego sprawstwa. Zwykle jako sprawców zamieszania i szkód społecznych wskazuje się: grupy spiskowców (np.: rewolucjonistów, zamachowców, dyplomatów, obcych szpiegów, manipulatorów giełdowych, oligarchów, koterie uwłaszczonej nomenklatury itp.), wszechmocne i wszechobecne służby specjalne (jako rzeczywistego reżysera gry politycznej), agenturę szpiegowską lub policyjną w łonie własnych instytucji politycznych (organów państwa, ruchów społecznych, partii politycznych). W takich przypadkach mówi się o teoriach „agenturalnych” lub „policyjnych”. W wielu t.s. wyróżnia się trwałe kategorie społeczne, którym przypisuje się ciągłe spiskowanie — mają to być: masoni, Żydzi, innowiercy, cudzoziemcy, kosmopolici, kryptokomuniści, rewizjoniści, niedobitki reakcji, sługusi imperializmu, pogrobowcy komuny itp.

W myśleniu potocznym mas oraz w emocjach i kalkulacjach polityków t.s. spełniają różnorodne funkcje. Może to być: 1) namiastka teorii wyjaśniającej powtarzalne tendencje lub domniemane cykle dziejowe oraz mechanizmy polityki — wydarzeń i złożonych przemian społecznych; 2) mitologizacja przyczyn i podłoża wydarzeń lub ciągłych przemian o pozytywnym wydźwięku i skutku (zwycięska rewolucja jako rezultat sprawnego zamachu lub przewrotu; 3) namiastka wyjaśnienia uwarunkowań rozmaitych konkretnych niepowodzeń zbiorowości — tragicznych konfliktów wewnętrznych, upokorzeń narodowych, klęsk wojennych, kryzysów i załamań gospodarczych, upadku imperium itp.; złożony splot uwarunkowań obiektywnych i subiektywnych, czynników zewnętrznych i wewnętrznych, koniecznych i przypadkowych zostaje zredukowany do prostego, jednowymiarowego schematu czyjejś zdrady, dywersji, infiltracji, misternej intrygi, udanej prowokacji; ta negatywna wersja t.s. jest najbardziej popularna; 4) namiastka koncepcji strategicznoprogramowych (w odpowiedzi na mniej lub bardziej subtelne i trafne przewidywania rozwoju sytuacji społecznej, oceny tendencji historycznej lub wyobrażenie o kierunku przemian społecznych planuje się własny spisek).

Psychologiczna atrakcyjność schematów spiskowych polega na tym, że zaspokajają one potrzebę osobliwie pojętej dociekliwości i konkretyzacji wiedzy. Prostota wytłumaczeń i recept na rozwiązanie problemów społecznych staje się pożywką dla demagogii, wydaje się, że dla naprawy sytuacji wystarczy zdemaskować „określone koła”, rozliczyć, wyeliminować.