portret

portret

[fr. < łac.],

konterfekt,

przedstawienie malarskie, rzeźbiarskie, graficzne lub rysunkowe wyglądu człowieka (modela);

jeden z najważniejszych tematów sztuki plastycznej, o wielorakich funkcjach i znaczeniach, realizowany we wszystkich technikach, w skali od miniaturowej po monumentalną. Wykonywany z natury, lecz także na podstawie różnych przekazów (np. portret pośmiertny, imaginacyjny) lub bez intencji odzwierciedlania fizjonomicznych cech osoby (np. portret idealny, symboliczny). Odmienność typów portretu zależy od ujęcia modela (twarz, popiersie, półpostać, cała postać — tzw. portret en pied), od liczby przedstawianych osób (portret pojedynczy, podwójny, grupowy, zbiorowy), od sposobu usytuowania portretowego (stojący, siedzący, frontalny, profilowy, w zwrocie — tzw. portret en trois quarts). Ewolucja typów i konwencji portretowych była uzależniona od wielu czynników społecznych i artystycznych: funkcji wizerunku (np. prywatny, oficjalny, reprezentacyjny, ceremonialny), rangi portretowanego, panującego obyczaju, formuł stylistycznych określających technikę, rozmiar, ujęcie, strój, gest, mimikę, atrybuty, tło; odmianą portretu jest autoportret.

Portret występuje od starożytności w wielu kręgach cywilizacyjnych (Mezopotamia, Meksyk, Peru, Egipt, Chiny). W Grecji klasycznej przeważał portret idealny, w Rzymie — realistyczy, a nawet werystyczny; portret pojawiał się rzadko w sztuce wczesnego średniowiecza, od XIII w. coraz częściej (nagrobki, wizerunki donatorów); rosnąca od XV w. popularność portretu przyczyniła się do powstania wielu jego odmian (portret heroizowany, alegoryczny, moralizowany), w których wciąż ścierały się tendencje do wiernego odtwarzania rysów lub idealizowania modela; szczególnie popularny był od antyku portret konny. Specyficznym gatunkiem polskiej sztuki nowożytnej był portret sarmacki i portret trumienny. Od XVIII w. zapotrzebowanie na portrety wpłynęło na dokonanie wynalazków mających na celu mechaniczne utrwalanie rysów i powielanie wizerunków (camera obscura, tzw. sylwetki, później fotografia).

Wyspiański Stanisław, Dziewczyna z fiołkami, 1896 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Ajdukiewicz Tadeusz, Portret Heleny Modrzejewskiej, 1888 — Muzeum Narodowe, Kraków

Bacon Francis, Portret papieża Innocentego X według Velázqueza, 1953 — Nowy Jork, Kolekcja Carter Burden

Dyck Anthon van, Karol I król Anglii, ok. 1635 — Luwr, Paryż

Eyck Jan van, Portret małżonków Arnolfinich, 1434 — National Gallery, Londyn

Holbein Hans (mł.), Ambasadorowie, 1533 — Londyn, National Gallery

Rembrandt, Wymarsz strzelców (Straż nocna), 1642 — Rijksmuseum, Amsterdam

Tycjan (Tiziano Vecellio), Portret papieża Pawła III z nepotami, 1546 — Neapol, Museo Nazionale di Capodimonte

Velázquez Diego Rodriguez de, Panny dworskie (Las Meninas), 1656 — Prado, Madryd

Matisse Henri, Portret żony, 1902 — Statens Museum for Kunst, Kopenhaga

Goya y Lucientes Francisco José de, Doña Isabel Cobos de Porcel, ok. 1806 — National Gallery, Londyn

Matejko Jan, Portret córki artysty, Beaty, z kanarkiem, 1882 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Rafael, Baldassare Castiglione — Luwr, Paryż

Tycjan, Pietro Aretino, 1545 — Galleria Pitti, Florencja

Ingres Jean-Auguste-Dominique, Panna Riviere, 1805 — Luwr, Paryż

Holbein Hans (mł.), Simone George z Kornwalii, 1535 — Städelsches Kunstinstitut und Städtische Galerie, Frankfurt nad Menem.

Holbein Hans (mł.), Charles de Morette, 1535 — Kupferstichkabinett, Drezno.

Greco, El, Portret brata Hortensio Felixa Paravicino, 1609 — Museum of Fine Arts, Boston

Grassi Joseph, Portret Tadeusza Kościuszki, 1792 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Nefertiti, popiersie — Ägyptisches Museum und Papirussammlung, Berlin

Ingres Jean-Auguste-Dominique, Portret pana Bertin — Luwr, Paryż

Kokoschka Oscar, Adela Astaire, 1926 — Kunsthaus, Zurych

Piero della Francesca, Portret Frederiga da Montefeltro 1465–66 — Galleria degli Uffizi, Florencja

Toulouse-Lautrec Henri de, Portret Misi Godebskiej, ok. 1900

David Jacques-Louis, Potocki Stanisław Kostka na koniu, 1781 — Muzeum-Pałac w Wilanowie, Warszawa

Żmurko Franciszek, Portret kobiecy , 1884 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Velázquez Diego Rodriguez de, Infantka Małgorzata, ok. 1653 — Kunsthistorisches Museum, Wiedeń

Jean Clouet, Portret Franciszka, ok. 1520–25 — Luwr, Paryż

Strobel Bartłomiej, Portret Wilhelma Orsettiego, ok. 1644 — Warszawa, Muzeum Narodowe

Rubens Peter Paul, studium głowy, XVI w. — Galleria degli Uffizi, Florencja

Rembrandt, Portret rodzinny, 1669 — Herzog Anton-Ulrich Museum, Brunszwik

Rembrandt, Portret zarządców cechu sukienników, 1662 — Rijksmuseum, Amsterdam.