międzytestamentalna literatura.

międzytestamentalna literatura.

Termin l.m. używany we współcz. biblistyce obejmuje pisma pochodzenia żydowskiego z ostatnich wieków p.n.e. oraz z początków chrześcijaństwa, które nie weszły do kanonu Starego Testamentu. Nazwa ta niesie jednak ze sobą konotacje ideol. (zakłada istnienie natchnionego kanonu Nowego Testamentu). Dlatego uczeni żydowskie starożytne pisma niekanoniczne określają mianem „literatury późnego okresu Drugiej Świątyni” lub „literatury między Biblią a Miszną”.

Zbiory pism.

Na l.m. składają się pisma pochodzące od różnych ugrupowań rel. i ze zróżnicowanych środowisk kulturalnych. Bibliści żydowscy i protest. za pierwszą grupę pism l.m. uważają tzw. księgi deuterokanoniczne Starego Testamentu (nazywają je niekiedy za św. Hieronimem apokryfami). Należą do nich: Księga Judyty, Księga Tobiasza, 1 i 2 Księga Machabejska, Księga Barucha, List Jeremiasza, Księga Syracha i Księga Mądrości oraz gr. dodatki do Księgi Daniela i Księgi Estery. Drugim zbiorem l.m. są apokryfy Starego Testamentu (określenie używane przez teologów katol., natomiast protestanci stosują pojęcia pseudoepigrafów). Do tej kategorii należy staroż. apokaliptyka żydowska, testamenty, opowiadania budujące osnute na kanwie Starego Testamentu oraz zbiory modlitw. Ze względu na znaczenie doktrynalne odrębną grupę wśród apokryfów stanowią księgi parakanoniczne, czyli takie, które przez niektóre wspólnoty chrześc. były uznawane za kanoniczne. Są to: 1 Księga Henocha, zw. etiopską, gdyż zachowała się w całości w języku etiopskim, 5 apokryfów przekazanych w rękopisach Biblii — 3 Księga Ezdrasza, 3 i 4 Księga Machabejska, Modlitwa Manassesa i Psalm 151, a także 4 Księga Ezdrasza, przekazana w Wulgacie. Trzecim zbiorem l.m. są pisma z Kumran (Qumrān), które oprócz tekstów Biblii hebrajskiej i znanych skądinąd apokryfów Starego Testamentu zawierają utwory protoesseńskie i esseńskie. Czwartą grupę l.m. stanowi dydaktyczna, propagandowa i apologetyczna literatura judaizmu hellenistycznego, nie zaliczana ze względu na pochodzenie i treść do literatury apokryficznej. W tej grupie szczególne miejsce zajmują filoz. i egzegzetyczne pisma Filona z Aleksandrii, dziejopisarstwo Józefa Flawiusza oraz Septuaginta, która stanowi adaptację Biblii hebrajskiej do kultury hellenistycznej. Uczeni żydowscy do tej grupy zaliczają także niektóre pisma Nowego Testamentu.

Szczególne znaczenie dla interpretacji Nowego Testamentu i poznania koncepcji teol. chrześcijaństwa pierwotnego mają różne formy interpretacji Biblii hebrajskiej, zwłaszcza tradycje egzegetyczne w pismach rabinicznych. Wprawdzie pisma rabiniczne zostały zredagowane pod wpływem ideologii rabinicznej w okresie późniejszym niż pisma Nowego Testamentu, ale zawierają staroż. tradycje egzegetyczne judaizmu synagogalnego. Stąd wielu biblistów do l.m. zalicza także część literatury rabinicznej. Literatura rabiniczna jest to zbiór pism pochodzących od ugrupowania uczonych żydowskich, zw. mędrcami lub rabinami, które reprezentują wierzenia i zasady judaizmu obowiązujące do naszych czasów. Ten dość obszerny zbiór zawiera jednolitą ideologię. Istnieje duży kontrast między Biblią a pismami rabinicznymi. W Biblii każdej księdze przypisywany jest autorytet konkretnego autora, w pismach rabinicznych znajdują się natomiast anonimowe zapisy i ustawy, mające często charakter kompilacji bez wyraźnych cech lit. (kompilacyjna forma uwydatnia, że pisma te mają charakter ustnego przekazu). Przedstawiają się one jako ustna Tora w konkretnym czasie. Dlatego jednym z ich charakterystycznych elementów są kontrowersje — różne opinie na dany temat. Najczęściej występującą formułą jest wyrażenie „Rabbi NN tak mówi” lub „Mędrcy mówią”. Nigdy natomiast nie występuje formuła „Jest napisane”, chyba że odnosi się do Biblii. Roztrzygnięcia rabinów są sformułowane w taki sposób, aby uwydatnić ich niższy autorytet od autorytetu nakazów biblijnych. Dlatego dyskusje rabiniczne w sprawach ważnych nigdy nie zamykają sporu, lecz kończą się wskazaniem opinii, do której większość doszła w wyniku dyskusji. Pod względem genetycznym literatura staroż. judaizmu rabinicznego reprezentuje 2 niezależne nurty tradycji żydowskiej: tradycję egzegetyczno-homiletyczną staroż. judaizmu oraz tradycję legislacyjno-ideol. judaizmu po 70 r.; tradycja egzegetyczno-homiletyczna została spisana w targumach i midraszach, a tradycja legislacyjno-ideol. w Misznie, Tosefcie i Gemarze. Proces utrwalania na piśmie tych tradycji został zapoczątkowany w II w. i trwał w zasadzie do późnego średniowiecza. Były one zapisywane w języku hebrajskim i aramejskim. Do podstawowych pojęć w pismach rabinicznych należy „Tora ustna”. Pojęcie to opiera się na wierze, że na górze Synaj (G. Mojżesza) Bóg przekazał Mojżeszowi Torę pisaną i Torę ustną. Inne teksty bibl. są traktowane jako natchnione, ale nie dodające nic nowego do Tory objawionej Mojżeszowi. Rozróżnienie w objawieniu Mojżesza Tory pisemnej i ustnej przybrało charakter dogmatyczny w związku z dyskusjami z judaizmem hellenistycznym i chrześcijaństwem na temat autorytetu Prawa Bożego. Już bibl. tradycja deuteronomiczna rozróżnia Prawo nadane bezpośrednio przez Boga i Prawo nadane za pośrednictwem Mojżesza. W interpretacji szkoły deuteronomicznej Tora przekazana na piśmie Mojżeszowi obejmowała Dekalog, a inne teksty pisane Pięcioksięgu stanowią prawa nadane za pośrednictwem Mojżesza. Dlatego np. w pierwotnej liturgii synagogalnej, zwłaszcza w diasporze, Dekalog traktowano jako najważniejsze słowa Boga. Judaizm rabiniczny zniósł praktykę czytania Dekalogu w synagodze, aby uwydatnić jednakowy autorytet całego Pięcioksięgu. Co więcej, akcentując objawienie Mojżeszowi ustnej Tory, nadawał odpowiedni autorytet również nauczaniu rabinów. Według tego ujęcia Tora ustna jest potrzebna nie ze względu na niedoskonałość Tory pisanej, lecz ze względu na charakter dokumentu pisanego, który wymaga objaśnienia i praktycznego zastosowania. W porównaniu z Torą pisaną, którą traktowano jako niezmienną (Pwt 4,12), Tora ustna była poddawana procesowi zmian, a nowych wykładni nie traktowano jako nieomylnych. Uważano, że sukcesywne wyjaśnianie i decyzje nie pochodzą od Boga, lecz od sędziów lub mędrców i przedstawiają autorytet ludzki. Zakładano więc możliwość błędnej interpretacji Tory przez poprzednie pokolenia.

Modlitwy judaizmu międzytestamentalnego.

Duże znaczenie w badaniu tła chrześcijaństwa i judaizmu rabinicznego mają modlitwy staroż. judaizmu, które są nośnikami specyficznych wierzeń i treści teologicznych. Przy tym należą one do najbardziej konserwatywnych elementów kultury żydowskiej. Elementy te, przekazywane w języku gr., przejmowano bezpośrednio do chrześcijaństwa. Do czasów talmudycznych w liturgii żydowskiej głównymi modlitwami były psalmy biblijne. Przypuszcza się, że pięcioczęściowy układ Psałterza wiąże się już z systematycznym czytaniem Pięcioksięgu. W okresie międzytestamentalnym powstawało nadto wiele innych modlitw przeznaczonych dla celów kultowych lub dla pobożności prywatnej. Niektóre z nich weszły do Biblii gr. (Septuaginty), a inne przeszły do późniejszego modlitewnika żydowskiego (Siddur hasz-szalem). Do modlitw, które weszły do kanonu gr., należą: modlitwa Syracha o wyzwolenie Izraela (Syr 36,1–17), lamentacja wspólnotowa z Księgi Daniela (Dn 9,4–19) i Księgi Barucha (Ba 1,14–3,8), modlitwa Azariasza (gr. przekł. Dn 3,26–45), lamentacja wspólnotowa z Księgi Judyty (Jdt 9), modlitwa Mardocheusza i Estery (w Wulgacie 13–14; w gr. przekł. rozdziały 4,17a–17z), pieśń 3 młodzieńców (gr. Dn 3,51–90) i modlitwa Salomona o mądrość (Mdr 9). Modlitwami, które powstały w tym czasie, ale nie weszły do kanonu Pisma Świętego są: Modlitwa Manassesa, modlitwa arcykapłana Szymona (3 Mch 2,2–20), modlitwa kapłana Eleazara (3 Mch 6,2–15), prototyp modlitwy Osiemnastu Błogosławieństw (w hebrajskim tekście Syr 51,12), psalmy i kantyki w tekstach kumrańskich, Psalmy Salomona, a także niektóre modlitwy synagogalne. Z modlitw znalezionych w Kumran (Qumrān) na uwagę zasługuje Liturgia świateł niebiańskich (4QDibHam = 4Q504–506), którą odkryto na kilku fragmentach z 3 kopii (najstarszy rękopis pochodzi z ok. 150 p.n.e.). Wspólnoty chrześc. przejmowały dziedzictwo żydowskie do swoich modlitw, nadając im interpretację chrystologiczną. Psałterz został przejęty w całości jako modlitwa Kościoła w sensie chrystologicznym i typologicznym. Inne modlitwy przerabiano dla potrzeb pobożności wspólnotowej i prywatnej.

Tło kulturowe literatury międzytestamentalnej.

Niektóre księgi deuterokanoniczne i apokryfy Starego Testamentu powstały przypuszczalnie pod wpływem kultury perskiej (np. 3 Księga Ezdrasza, Księga Judyty, Księga Tobiasza, Historia Achikara), ale większość pism należących do l.m. odzwierciedla sytuację Żydów w Palestynie lub w diasporze w kulturze hellenistycznej. Wpływ kultury hellenistycznej ujawnia się nie tylko w pismach napisanych w języku gr., ale także w językach semickich. Niemniej literatura propagandowa była pisana gł. w języku greckim. Podbój Bliskiego Wschodu przez Aleksandra Wielkiego zaszczepił kulturę gr. w większości narodów. Także stare cywilizacje Babilonu, Persji, Syrii i Egiptu nie mogły oprzeć się kulturze gr., którą od czasów Aleksandra Wielkiego nazywa się hellenistyczną. Od przeł. IV i III w. p.n.e. Żydzi zaczęli posługiwać się językiem gr. w pisaniu swej historii i kompozycji utworów rel.-propagandowych (wówczas powstały dzieła Peri Ioudaiōn ‘o Żydach’ Pseudo-Hekatajosa oraz Pseudo-Eupolemosa). Otwarcie na kulturę hellenistyczną niosło jednak niebezpieczeństwo utraty tożsamości rel. i nar. przez Żydów. Do ok. 200 p.n.e. Palestyna pozostawała pod bezpośrednią kontrolą egipskich Ptolomeuszy, od ok. 200 p.n.e. do czasów hasmonejskich pod rządami syryjskich Seleucydów, a od 63 r. p.n.e. dostała się w orbitę bezpośredniej kontroli Rzymu. Opowiadanie się za władcami Egiptu, Syrii czy Rzymu w sferze polit. oraz ostry konflikt między judaizmem otwartym a judaizmem zamkniętym na kulturę hellenistyczną rodził różne opcje rel.-polityczne. Jedną z takich opcji, będącą pod wpływem kultury hellenistycznej, ale zamykającą się na przemiany polit., reprezentują pisma esseńskie znalezione w grotach kumrańskich. Odmienną, bo zamykającą się na wpływ kultury hellenistycznej w sferze rel., ale otwartą w sferze polit., wyraźnie prorzymską opcję reprezentują deuterokanoniczne Księgi Machabejskie. L.m. stanowi zazwyczaj odpowiedź na konkretne problemy rel.-polit., będąc świadectwem dużego zróżnicowania judaizmu w dobie rodzącego się chrześcijaństwa.

Chrześcijaństwo było zainteresowane hellenistycznym dziedzictwem żydowskim i dzięki temu w dużej mierze ono ocalało. Natomiast judaizm rabiniczny z zasady odrzucał pisma rel. i ideol. zredagowane w języku greckim. Dlatego nawet w nauk. publikacjach na temat l.m. trudno oddzielić prawdę nauk. od założeń ideol. lub poglądów teol. ich autorów. W ocenie wartości hist. i doktrynalnej l.m. istnieją duże rozbieżności nie tylko między uczonymi chrześc. i żydowskimi, lecz także między katolikami i protestantami (m.in. w sprawie autorytetu ksiąg deuterokanonicznych, czy ogólniej — w sprawie znaczenia Septuaginty dla pierwotnego chrześcijaństwa).

Stanisław Mędala

Bibliografia

S. Mędala Wprowadzenie do literatury międzytestamentalnej, Kraków 1994

E. Schürer The History of the Jewish People in the Age of Jesus Christ, vol. 1–3, Edinburgh 1973–87

G. Delling, A.-M. Maser Bibliographie zur jüdisch-hellenistischen und intertestamentarischen Literatur: 1900–1970, Berlin 1975

G.W.E. Nickelsburg Jewish Literature Between the Bible and the Mishna, Philadelphia 1981

M. McNamara Intertestamental Literature, Wilmington 1983

Jewish Writings of the Second Temple Period (Compendia Rerum Iudaicarum ad Novum Testamentum), ed. M.E. Stone, Assen 1984.