lapońska literatura

lapońska literatura,

literatura tworzona przez Lapończyków zamieszkujących północne rejony Norwegii, Szwecji i Finlandii, a także Płw. Kolski w Rosji.

Jej korzenie tkwią w ustnej twórczości lud.: baśniach, legendach, pieśniach epickich o lirycznym, a niekiedy magicznym charakterze. Przekazy ustne zaczęto spisywać w XIX w., m.in. w Norwegii J.A. Friis Lappisk Mythologi, Eventyr og Folkesagn [‘lapońska mitologia, baśnie i narodowe pieśni’] (1871) i w Szwecji K.B. Wicklund Lapparnas sång och poesi [‘pieśni i poezja Lapończyków’] (1906). Podstawowe znaczenie dla rozwoju lapońskiej literatury miało w poł. XIX w. zebranie i opracowanie przez A. Fjellnera epickich pieśni o mitol. rodowodzie, poświęconych dzieciom Słońca, których motywy stały się żywą lit. inspiracją. Poezja lapońska wywodzi się również z tradycji joiku — krótkich, prostych, gł. improwizowanych utworów, niekiedy onomatopeicznych, zróżnicowanych od dłuższych epickich opowieści po krótką melodię związaną z obrazem poetyckim. Najstarsze wersje joiku zostały odnotowane w łac. dziele J. Schefferusa Lapponia (1673). Pierwszymi książkami wyd. w dialektach lapońskich były teksty rel., zarówno tłumaczone, jak i oryginalne. Ważne źródło wiedzy o mieszkańcach Laponii stanowi Muittalus sámiid birra [‘opowieść o Lapończykach’] J. Turiego (1910) — folklorystyczno-hist. opis regionu. Początki l.l. wiążą się z opublikowaniem powieści A. Larsena Beaiviálga [‘początek dnia’] (1912) oraz zbioru wierszy i opowiadań H.P. Jalviego Mohtaćalmmit [‘płatki śniegu’] (1915). Najczęściej podejmowanym we współcz. lapońskiej literaturze zagadnieniem jest kształtowanie etnicznej tożsamości kulturowej oraz aktywności polit. mieszkańców regionu. Do wyróżniających się pisarzy należą m.in. H.A. Guttorm (zadebiutował zbiorem wierszy i opowiadań Koccam spalli ‘budzący się wiatr’ 1940) oraz poeci P. Utsi, R.M. Lukkari, a szczególnie N.A. Valkeapää (debiutancki zbiór wierszy Gievvijat ćouvgada ‘jasna wiosenna noc’ 1974), który 1991 otrzymał prestiżową Nagrodę Literacką Rady Nordyckiej, oraz tworzący w języku norweskim A. Gaup. W 1979 powstał lapoński związek pisarzy — Sámi Girjexálliid Searvi. Istnieją: lapońska prasa, programy radiowe i telew., od 1981 działa lapoński teatr Beaivváš Sámi Teáhter. Wybitnym badaczem dialektów i kultury lapońskiej był I. Ruong, a współcześnie — H. Gaski, który opublikował m.in. historię l.l. (1998). Badania nauk. nad literaturą i kulturą Laponii są prowadzone na uniwersytecie w Tromsø (Norwegia), Umeå (Szwecja) i Rovaniemi (Finlandia).