kartelizacja

kartelizacja,

proces zapoczątkowany na przełomie XIX i XX w., polegający na zawieraniu przez przedsiębiorstwa jednej branży porozumień monopolowych, mających na celu ograniczenie wzajemnej konkurencji;

umowy ustalały m.in. ceny minimalne, po których przedsiębiorcy mogli sprzedawać swe produkty, wielkość produkcji dla poszczególnych uczestników porozumienia i dokonywały podziału rynku zbytu; przedsiębiorcy nie tracili niezależności w kwestiach nie uregulowanych w umowach. Porozumienia monopolowe przybierały różne formy; najprostszą był kartel; w syndykacie istniało wspólne biuro sprzedaży, które umożliwiało kontrolę przestrzegania ustalonych w umowie cen i wielkości produkcji; w koncernie i w truście na ogół były zrzeszone przedsiębiorstwa kilku pokrewnych branż, których produkcja wzajemnie się uzupełniała, a powiązania kapitałowe były tu znacznie silniejsze niż w kartelach i syndykatach. Początkowo rządy na ogół nie interweniowały w proces kartelizacji, stopniowo jednak w różnych państwach był on regulowany przez ustawy kartelowe; polityka rządów wobec karteli była odmienna w różnych krajach — w USA kartele były w zasadzie zakazane, w Europie akceptowano ich działalność, a nawet czasami rządy zmuszały przedsiębiorców do zawierania takich porozumień (kartelizacja przymusowa).

W Polsce ustawę kartelową wydano 11 III 1933; wprowadzała ona obowiązek rejestrowania umów w Rejestrze Kartelowym i dawała rządowi prawo występowania do Sądu Kartelowego o rozwiązywanie umów szkodliwych dla interesów państwa; liczba karteli 1920 wynosiła 11, 1925 — 40, 1930 — 133, 1935 — 268, 1939 już tylko 171; 1935 aż 96% porozumień dotyczyło przemysłu (najwięcej w przemyśle metalowym i chemicznym) i handlu; 1938 kartele wytwarzały ok. 66% produkcji przemysłowej; reprezentantem karteli była Rada Kartelowa, utworzona X 1930 przy Centralnym Związku Polskiego Przemysłu, Górnictwa, Handlu i Finansów („Lewiatan”).