język polonijny,
język polskich zbiorowości etnicznych zamieszkujących poza granicami kraju;
język polonijny
Encyklopedia PWN
łącznie zbiorowości te liczą ok. 12 mln osób posługujących się różnymi wariantami polszczyzny w ponad 80 krajach świata; termin „język polonijny” jest używany w 2 znaczeniach, wynikających ze zróżnicowania genezy zbiorowości etnicznie polskich, które obecnie występują poza granicami państwa polskiego; dzielą się one na podstawowe typy: pierwszy — autochtoniczne zbiorowości etniczne, osadnicze i przesiedleńcze, drugi — zbiorowości emigracyjne (wychodźcze). Pierwszy typ obejmuje zbiorowości powstałe w wyniku zasiedlania terenów wchodzących historycznie (poczynając od XIV w.) w skład państwa polskiego lub obszarów jego pogranicza, osadnictwa, przesiedleń i deportacji prowadzonych przez państwa zaborcze (Rosję, Austrię, Prusy) w XIX w. oraz wysiedleń i deportacji dokonywanych przez Niemcy i ZSRR w 1. połowie XX w. do zakończenia II wojny światowej. Drugi typ obejmuje zbiorowości będące wynikiem wychodźstwa z ziem polskich, zapoczątkowanego w XVII w. Do grupy pierwszej zalicza się zbiorowości w krajach Europy Środkowej, Europy Wschodniej i części Azji; są to: Czechy, Słowacja, Węgry, Rumunia, kraje byłej Jugosławii, Mołdawia, Ukraina, Białoruś, Litwa, Łotwa, Estonia, Rosja, Gruzja, Azerbejdżan, Kazachstan; do grupy drugiej — zbiorowości w pozostałych krajach Europy, Ameryki (Północnej, Środkowej, Południowej), Australii, Afryki, Azji.
Podstawę języka polonijnego stanowi etniczny język polski ukształtowany we wspólnocie komunikatywnej na terenie państwa polskiego. Między wspólnotą krajową a wspólnotami poza granicami kraju występują różnice wpływające na jego kształt. Język osób pozostających w diasporze kształtuje się w oderwaniu i izolacji od głównych tendencji rozwojowych polszczyzny w kraju, nie stanowi zwartej wspólnoty komunikatywnej. Oprócz socjalnego i intelektualnego zróżnicowania genetycznego polskiej zbiorowości poza granicami państwa polskiego, ważny jest ich podział na pokolenia emigracyjne (jednojęzyczne) oraz pokolenia polonijne (wielojęzyczne). Przedstawiciele tych pierwszych są od urodzenia nosicielami różnych odmian polszczyzny, a wtórnie uczą się języka kraju osiedlenia; przedstawiciele tych drugich nabywają znajomość odmian polszczyzny w grupie lokalnej, jednocześnie z poznawaniem oficjalnego, urzędowego języka kraju osiedlenia zbiorowości polonijnej. Język polonijny nie jest jedynym środkiem porozumiewania się jego użytkowników, a tym samym jego społeczny zakres komunikatywny jest ograniczony. Język polonijny jest jedynie kodem lokalnym (środowiskowym, grupowym, rodzinnym). Wiele wariantów ma charakter mieszany; zawiera — z jednej strony — składniki polskiego systemu językowego, z drugiej — składniki systemów tych języków, z którymi polszczyzna wchodzi w kontakt i pod których dominującym wpływem się rozwija; duża część odmian nie jest znormalizowana i skodyfikowana, rozwija się zgodnie z lokalnym zwyczajem, przekazywanym z pokolenia na pokolenie, podobnie jak dialekty ludowe na terenie państwa polskiego.
W obrębie języka polonijnego należy wyróżnić wiele odmian komunikatywnych. Odmiany standardowe są w pełni zgodne z normą polszczyzny ogólnej (od oficjalnej do potocznej) w kraju, lecz mają znacznie ograniczony zasięg społeczny w zbiorowościach polonijnych. Główny zasięg komunikatywny mają tu odmiany mieszane, różniące się między sobą stopniem nasycenia wpływami języków krajów osiedlenia (pobytu). W ich obrębie najbliższe normie polszczyzny ogólnej (standardowej) są odmiany kulturalne, ograniczone społecznie do warstwy inteligencji, charakteryzujące się stosunkowo niewielkim (ale większym niż polszczyzna krajowa) procentem domieszek obcojęzycznych. Odmiany regionalno-gwarowe(również mieszane) to genetycznie polskie dialekty ludowe przeniesione na grunt polonijny przez emigrantów pochodzenia chłopskiego, a także mowa ludności rolniczej i robotniczej autochtonicznych polskich zbiorowości etnicznych; zwykle występują w enklawach terytorialnych i socjalnych ze znaczną domieszką wpływów obcojęzycznych. Zbiorowości polonijne, ze względu na odmienne warunki cywilizacyjne w krajach osiedlenia, wytworzyły nowe mieszane odmiany komunikacyjne języka polonijnego, tzw. dialekty polonijne (dialekty kontaktowe), będące mieszanką różnych wariantów polszczyzny i języków innych grup etnicznych (z którymi wchodzą w bezpośredni kontakt), mające współcześnie największy zakres występowania w zbiorowościach poza granicami Polski.
W związku z uzualnym (nieskodyfikowanym) charakterem języka polonijnego wszystkie jego odmiany komunikatywne są realizowane zarówno w mowie, jak i piśmie; wszystkie też mogą być zróżnicowane na style. Należy tu wyróżnić: styl potoczny — codziennych rozmów i korespondencji prywatnej; styl normatywno-dydaktyczny — tekstów podręczników szkolnych, lekcji; styl informacyjno-retoryczny — tekstów prasowych i radiowo-telewizyjnych, przemówień, kazań; styl artystyczny — utworów literackich (paraliterackich); styl naukowy — pisanych opracowań z zakresu różnych dyscyplin wiedzy i wykładów.
Pełne zróżnicowanie stylowe występuje jedynie w odniesieniu do odmian standardowych i mieszanych kulturowo; w pozostałych odmianach komunikatywnych języka polonijnego dominuje styl potoczny i informacyjno-retoryczny.
Ze względu na swoiste uwarunkowania rozwoju (w całym jego zróżnicowaniu geograficznym) odmiany mieszane języka polonijnego różnią się znacznie od odmian i stylów polszczyzny w kraju we wszystkich warstwach strukturalnych (wymowa-prozodia, fleksja, składnia, słowotwórstwo, słownictwo). Ogólnie te różnice można ująć w 3 grupy: 1) interferencyjne, będące wynikiem wpływów języków obcych na system polszczyzny, np. liczne zapożyczenia leksykalne („schożyj” ‘podobny’, „chlabiczki” ‘kanapki’, „fezelyjki ” ‘jarzyny’, „blejmować” ‘winić’, „uban ” ‘metro’, „kerek” ‘kościół’, „maladować” ‘chorować’, „trubel” ‘kłopot’, „kampa” ‘pole’, „kustomer” ‘klient’); 2) deformacyjne, świadczące o częściowej erozji systemu polszczyzny w warunkach diaspory, izolacji i braku poczucia normy języka ogólnopolskiego, np. niewłaściwe końcówki przypadków („kierowca autobusa”, „ciasto z piecu”, „nie pamiętam piosenków”); 3) innowacyjne lub archaiczne, świadczące o samodzielnym (odmiennym niż na obszarze Polski) rozwoju języka polonijnego, np. zachowywane w enklawach polskich cechy gwarowe (mazurzenie, samogłoski ścieśnione, labializacja samogłosek), czy też liczne neologizmy („bezrobotnik” ‘bezrobotny’, „kulturnik” ‘dom kultury’, „kinderaty” ‘dziecinny’, „amorować się” ‘kochać się’, „dresmekerka” ‘krawcowa’, „sztorek” ‘sklepik’, „odpłata” ‘kredyt’, „koraźny” ‘odważny’).
Język polonijny rozwija się w 5 głównych strefach językowo-kulturalnych: 1) oddziaływania języków wschodniosłowiańskich i języków innych krajów byłego ZSRR; 2) historycznego pogranicza państwa polskiego; 3) oddziaływania języków germańskich (z wyłączeniem języka angielskiego) i kultur narodów germańskich; 4) oddziaływania języka angielskiego oraz kultury anglosaskiej i amerykańskiej; 5) oddziaływania języków romańskich i kultur narodów romańskich. We wszystkich tych strefach wpływ języków krajów osiedlenia na język polonijny jest znaczny, ale wszędzie zachowuje on polskie cechy systemowe i stanowi podstawę lokalnej komunikacji etnicznie polskiej zbiorowości.
Stanisław Dubisz
