cyceronianizm

cyceronianizm

[łac. ciceronianus ‘cycerończyk’, nazwa używana w IV w. n.e.],

określenie odnoszące się do: 1) kultu osoby i dzieł Cycerona; 2) recepcji jego pisarstwa i filozofii; 3) sposobu wzorowania się na stylu i języku twórczości Cycerona.

Od schyłku starożytności Cyceron należał do autorów szkolnych, był ceniony jako autor przekładów i komentarzy do dzieł filozofów greckich. W XII w. zainteresowanie nim w Europie wiązało się z kultem antyku, odrodzeniem klas. studiów humanist. i polit.-społ. (szkoła chartryjska ). Dla humanistów twórczość Cycerona stała się wzorem doskonałym ze względu na bogactwo tematyki (uznano ją za całokształt wiedzy o świecie wykształconego człowieka — z zakresu filozofii, etyki, astronomii, prawa, polityki, retoryki), słownictwa, a szczególnie styl. Cyceron posługiwał się wszystkimi znanymi w swoich czasach stylami retorycznymi, a tworząc własną oryginalną poetykę, opierał się na stylach klas. (azjanizm, attycyzm). Jego mowy polit. i sądowe składały się z kunsztownie rozbudowanych, wielokrotnie złożonych zdań, tworzących majestatyczny rytm w układzie wielokrotnych kadencji, paralelnych antytez itp. Teoretyczne zasady ich konstruowania Cyceron wyłożył w pismach retorycznych, mających formę dialogu (zwłaszcza w gł. dziele O mówcy); szczególną uwagę zwracał na specyfikę i okoliczności konkretnej mowy, toteż czystą sztukę wymowy, artyzm oratorski łączył z wiedzą filoz., wskazywał na potrzebę uwzględniania w retoryce kategorii moralnych, na społ. rolę mówcy, na sztukę mądrego i precyzyjnego myślenia. Wpływ na prozę eur. wywarły listy Cycerona; ich mistrzowski styl naśladował swobodny ton rozmowy, wypowiedź była dostosowana do charakteru adresata; w początkach renesansu kancelaria papieska, a następnie kancelarie monarchów uznały ten styl za obowiązujący dla urzędowej korespondencji. Dla retoryków, filologów i dydaktyków język Cycerona stanowił wzór klas. łaciny. Podstawą do stworzenia ideału cyceroniańskiego były liczne edycje i komentarze jego pism, a także kompendia słownictwa. Naśladownictwo Cycerona miało początkowo charakter afirmacyjnej akceptacji (np. św. Augustyn, św. Ambroży, T. Hobbes, J. Lock, D. Hume, Voltaire, Ch. Montesquieu), kryt. polemiki, wskazujące na cechy anachroniczne i skonwencjonalizowanie jego twórczości, rozwinęły się w pierwszą wielką dyskusję lit.; za możliwe do zaakceptowania uznano artyst. przesłanki Cycerona (Erazm z Rotterdamu, J. Lipsius, F. Bacon, M. Montaigne).

W Polsce niezwykłą popularność Cycerona umożliwiła znajomość jego pism retorycznych już w 1. poł. XV w. — przedstawicielami cyceroniańskiej szkoły wymowy (w porównaniu z innymi krajami eur. w Polsce obowiązywała najdłużej) byli m.in. Jan z Ludziska i P. Gaszowiec; wzorował się na niej P. Skarga; w XVI i na pocz. XVII w. ukazało się, gł. w Krakowie, co najmniej kilkanaście wydań różnych pism oraz liczne komentarze do nich, także ogłaszane oddzielnie; sławę w eur. środowisku humanist. zyskał A.P. Nidecki jako odkrywca i wydawca nieznanych pism Cycerona (Fragmentorum M.T. Ciceronis tomi VI...). Znanymi w Europie cycerończykami byli autorzy prozy nowołacińskiej: A. Krzycki, S. Orzechowski, S. Warszewicki. Do wątków i idei cycerońskich nawiązywali J. Kochanowski i Ł. Górnicki. W okresie oświecenia pijarzy ogłaszali szkolne edycje mów Cycerona, jezuici obszerne komentarze. Głęboko zakorzenione dziedzictwo stylu cycerońskiego widać w utworach H. Sienkiewicza i S. Żeromskiego.

Wacław Walecki

Bibliografia

K. Stawecka Z zagadnień rytmu Kazań sejmowych Skargi. Cyceronianizm Skargi, „Eos” 1965 t. 55;

K. Kumaniecki Przedmowa , w: M.T. Cicero Mowy wybrane, przekł. i opracowanie J. Mrukówna, D. Tuchowska i S. Kołodziejczyk, Warszawa 1960;

B. Otwinowska Cyceronianizm polski, w: Literatura staropolska i jej związki europejskie, Wrocław 1973;

Rzymska krytyka i teoria literatury, wybór i opracowanie S. Stabryła, «Bibl. Nar.» S. II nr 207, Wrocław–Kraków 1983;

A. Fulińska Naśladowanie i twórczość: renesansowe teorie imitacji, emulacji i przekładu, Wrocław 2000.