Żeromski Stefan
 
Encyklopedia PWN
Żeromski Stefan, pseud. Maurycy Zych, Józef Katerla, ur. 14 X 1864, Strawczyn (Kieleckie), zm. 20 XI 1925, Warszawa,
powieściopisarz, nowelista, dramaturg, publicysta, uznawany za najwybitniejszego prozaika przełomu XIX i XX w..
Cytat
Kalendarium
Urodził się 14 X 1864 w Strawczynie (Kieleckie).
Pochodził ze zubożałej rodziny szlacheckiej o tradycjach patriotycznych. W 1874–86 uczył się w gimnazjum w Kielcach (jednym z jego nauczycieli był znany badacz i krytyk literacki, A.G. Bem, który oddziałał na osobowość Żeromskiego). W 1886–88 studiował w półwyższym (Żeromski nie miał świadectwa dojrzałości) Instytucie Weterynaryjnym w Warszawie; działał też w nielegalnych kołach młodzieżowych oraz w tajnym Związku Młodzieży Polskiej (ekspozyturze Ligii Polskiej). Z powodu braku środków do życia musiał przerwać studia i 1888–91 zajmował się guwernerką, m.in. w Nałęczowie. W 1892 wyjechał po raz pierwszy za granicę (odwiedził m.in. Wiedeń, Monachium, Pragę), w Szwajcarii był bibliotekarzem w Polskim Muzeum Narodowym w Rapperswilu. Po powrocie do Warszawy 1897–1904 pracował w Bibliotece Ordynacji Zamojskich, później zajmował się wyłącznie pisarstwem. Zbliżył się do środowiska „Głosu” i PPS. Rozwijał działalność oświatową i kulturalna (zwłaszcza w Nałęczowie); 1909–12 przebywał w Paryżu; od 1913 w Zakopanem. Sprzyjając ruchowi niepodległościowemu (1906 spotkał się z J. Piłsudskim), po wybuchu I wojny światowej 1914 zaniechał jednak (mimo początkowego akcesu do Legionów Polskich) związków z obozem Piłsudskiego ze względu na swój negatywny stosunek do polityki państw centralnych. W 1918 należał do organizatorów polskiej władzy państwowej na Podhalu, pełnił funkcję prezydenta tzw. Republiki Zakopiańskiej. Od 1919 w Warszawie (od 1924 mieszkał na Zamku Królewskim); brał udział wraz z J. Kasprowiczem w akcji plebiscytowej na Warmii i Mazurach, 1920 założył Towarzystwo Przyjaciół Pomorza; inicjator PAL, współtwórca (1920) i pierwszy prezes Związku Zawodowego Literatów Polskich, 1924 założył polski oddział Pen Clubu.
Początki twórczości
Twórczość rozpoczął od nowel i szkiców powieściowych (zbiory Opowiadania 1895, Rozdzióbią nas kruki, wrony... 1895, Utwory powieściowe 1898), w których pojawiły się już główne tematy jego pisarstwa: krzywda społeczna i zacofanie cywilizacyjne ludu (Zmierzch, Zapomnienie), moralny obowiązek walki o sprawiedliwość i postęp (Siłaczka, Doktor Piotr), poczucie więzi z tradycją walki niepodległościowej i świadomość społecznych źródeł jej klęsk (O żołnierzu tułaczu). W autobiograficznej powieści Syzyfowe prace (1897) dał obraz umysłowego i patriotycznego dojrzewania młodzieży w walce z rusyfikacyjnymi dążeniami zaborczej szkoły. W powieści Ludzie bezdomni (t. 1–2 1900) stworzył typowy dla swej twórczości wzór bohatera, samotnego inteligenta-społecznika, odrzucającego możliwość szczęścia osobistego dla pojętego heroicznie obowiązku walki o dobro ogółu. Wieloznaczny tytuł utworu sugeruje, iż bezdomnym jest każdy człowiek poszukujący stabilizacji życiowej, rodziny, spokoju, uciekający przed samotnością, zagubieniem w nieprzyjaznym otoczeniu, a także człowiek walczący o nowy ład społeczno-moralny. Żeromski stworzył w Ludziach bezdomnych nowy typ powieści. Silniej niż poprzednicy nasycił powieść elementami liryczno-nastrojowymi. Jej kompozycja jest luźna, fabuła mało zwarta, zastosowane zostały różne formy narracji, np. pamiętnik. Poszczególne epizody stanowią odrębne części o samoistnym życiu artystycznym. Mniej niż przedstawiciele pozytywistycznej prozy realistycznej troszczył się o konsekwentne ukazywanie rozwoju psychologicznego bohaterów, więcej natomiast uwagi poświęcił wybranym momentom ich życia wewnętrznego. Stworzył powieść o charakterze świadomie programowym i jej kompozycja jest podporządkowana temu założeniu ideowo-artystycznemu.
Popioły
W powieści historycznym Popioły (t. 1–4 1904, ekranizacja 1965 A. Wajda) ukazał rozległą panoramę życia polskiego na przełomie XVIII i XIX w., który uznał za wyjątkowo doniosły w naszych dziejach; na tle wojen napoleońskich i egzystencji Polaków pod zaborami przedstawił kształtowanie się nowoczesnej świadomości patriotyczno-obywatelskiej narodu; apoteozując orężną walkę o niepodległość, zwracał zarazem uwagę na jej tragiczne dylematy historyczne i moralne. W genezie powieści dużą rolę odegrała praca pisarza w bibliotece rapperswilskiej, gdzie zaznajomił się z wieloma materiałami źródłowymi dotyczącymi czasów napoleońskich. Żeromski dążył do stworzenia nowoczesnej powieści historycznej, która dałaby możliwie pełny obraz minionych form życia społecznego, kulturalnego i problemów ideowych epoki, a nie tylko samej wojny. Powieść składa się z autonomicznych części o luźno wiązanej fabule. Rolę głównego bohatera odgrywają na przemian 3 postacie, których losy się zazębiają; wątek Legionów polskich jest osnuty wokół księcia Gintułta, kampania hiszpańska 1808 wiąże się z losami Krzysztofa Cedry, zabór austriacki (głównie Kielecczyzna i Sandomierskie), Warszawa pruska i wojna 1809 — z losami Rafała Olbromskiego, na którym pisarz skupił szczególną uwagę. Obok nich występują w powieści autentyczni uczestnicy wydarzeń historycznych: Napoleon Bonaparte, generał J.H. Dąbrowski, książę Józef Poniatowski, generał M. Sokolnicki. Rozległy krajobraz życia narodu i przekrój różnych środowisk (szkoła, dwory magnatów, średniej i drobnej szlachty, wieś, Legiony, armia Księstwa Warszawskiego) nadają Popiołom cechę epopei z tworzącym się nowoczesnym narodem jako bohaterem. Zarazem jednak luźna, epizodyczna kompozycja powieści, daleko miejscami posunięta liryzacja stylu, obdarzenie postaci pełnią życia psychicznego na wzór współczesnej powieści psychologicznej, rola przyrody i krajobrazu w kształtowaniu się przeżyć ludzkich — są dalekie od wzorów epickich i zapoczątkowują nowy typ powieści historycznej, zrywającej z tradycją J.I. Kraszewskiego i H. Sienkiewicza. Popioły są świadectwem szczególnego pietyzmu autora wobec przekazów historycznych epoki i realiów, co powodowało miejscami włączenie do powieści obszernych fragmentów źródeł, mających w dziele literackim charakter nieprzetworzonego materiału. Wojnę ukazał pisarz nie tylko w obrazach batalistycznych, lecz przede wszystkim wydobył towarzyszące jej konflikty moralne, odzierając ją z wyidealizowanej aureoli. Nowością był także awans i autonomizacja erotyki jako wątku powieści historycznej. Powieść różni się ponadto od tradycyjnego romansu historycznego znacznym rozbudowaniem czynnika refleksji filozoficzno-moralnej; przybiera niekiedy kształt dyskusji na temat sensu ludzkiego losu czy sprzeczności między działaniem a moralnością (echa sporu św. Augustyna z manichejczykami, ezoterycznej mistyki masońskiej, filozofii A. Schopenhauera i F. Nietzschego). Popioły były zaplanowane jako pierwsza część wielkiego cyklu historycznego obejmującego walki o niepodległość w XIX w.
Wierna rzeka, Dzieje grzechu, Róża
Z dalszych części zachował się tylko fragment Wszystko i nic, ostatnie ogniwo cyklu stanowi powieść Wierna rzeka, w której występuje syn Rafała Olbromskiego, Hubert, powstaniec 1863. Koniec życia Rafała Olbromskiego i Krzysztofa Cedry przedstawił Żeromski w dramacie Turoń. Do tematyki niepodległościowej powracał Żeromski wielokrotnie, m.in. w tragedii przedstawiającej charyzmatyczną postać żołnierza rewolucji Sułkowski (1910, wystawienie 1917), opowiadaniach i powieściach o powstaniu styczniowym 1863–64 (Echa leśne 1905, Wierna rzeka 1912, ekranizacje: 1922 pt. Rok 1863 reżyseria E. Puchalski, 1936 reżyseria L. Buczkowski, 1983, premiera 1987, reżyseria T. Chmielewski). Po klęsce rewolucji 1905 rozrachunek Żeromskiego z podstawowymi problemami życia polskiego stał się inspiracją do napisania powieści Dzieje grzechu (t. 1–2 1908, ekranizacja 1933 H. Szaro i 1975 W. Borowczyka), odzwierciedlającej rozprzężenie moralne i społeczne, oraz poetycko-publicystycznego dramatu Róża (1909, wystawienie 1926), ukazującego w zmetaforyzowanej formie jeden z najpełniejszych w literaturze polskiej obraz niedawnych wydarzeń. Idee społeczne Żeromskiego nabrały znamion utopii, m.in. w trylogii Walka z szatanem (Nawracanie Judasza 1916, Zamieć 1916, Charitas 1919).
Przedwiośnie
W ostatniej powieści Przedwiośnie (1925, ekranizacja 1929, reżyseria H. Szaro i 2001 — F. Bajon) zawarł surowy osąd pierwszych lat niepodległości i wskazał na konieczność reform ustrojowych, odrzucając zarazem perspektywę rewolucji komunistycznej. Przedwiośnie w intencji autora miało być wezwaniem do powszechnej dyskusji o „naprawie Rzeczypospolitej”. Problematykę tę Żeromski wplata w losy głównego bohatera Cezarego Baryki, młodego człowieka urodzonego i wychowanego wśród Rosjan w Baku, dla którego Polska była mitem i wyidealizowaną legendą z opowieści rodziców, budzącą ciekawość, ale i nieufność. Pogłębiały ją doświadczenia wyniesione z rewolucyjnej Rosji. Pisarz tak prowadzi fabułę powieści, aby umożliwić bohaterowi po powrocie do kraju stałe konfrontowanie marzeń z rzeczywistością, ojcowskiej wizji Polski „szklanych domów” z prawdą życia. Baryka bierze udział w wojnie polsko-bolszewickiej 1919–21, spędza też kilka miesięcy w starym ziemiańskim dworze, Nawłoci, podczas pobytów w Warszawie miota się pośród sprzecznych idei i poglądów, przyznając rację na przemian jednym lub drugim, aby je z kolei wszystkie odrzucić. Z jednej strony Szymon Gajowiec, opiekun Baryki i przyjaciel jego rodziców, uczeń duchowy E. Abramowskiego, M. Bohusza (J.K. Potockiego) i S. Krzemińskiego, stara się zapewnić Barykę, że jedyną właściwą drogą usunięcia tych niedostatków odrodzonej Polski jest powolne, organicznikowskie działanie, z drugiej kolega uniwersytecki Antoni Lulek, sympatyk komunistów, rozjątrza gorycz Baryki swą agitacyjną napastliwością. Powieść nie sugeruje jednoznacznego rozwiązania nurtujących pisarza problemów, ukazuje jedynie obraz sytuacji, jest wezwaniem do rachunku grzechów i win. Niezbyt fortunnie skomponowana, rozrośnięta w obrazach awantur miłosnych, zwięzła we fragmentach poświęconych problematyce ideowej, utykająca na publicystycznych mieliznach, zawiera miejsca niezrównanej piękności w soczystym, zmysłowym malowidle nawłockiej Arkadii i przejmującego patosu w tyradach głównych partnerów ideowej dyskusji.
Późne dramaty, proza poetycka i publicystyka
Pod koniec życia większą wagę przykładał do dramatopisarstwa, uważając je za najlepszy, najbardziej bezpośredni sposób porozumienia się autora z publicznością. Powstały wówczas m.in.: dramat o rabacji chłopskiej 1864 Turoń (wydany i wystawiony 1923) oraz — najwyżej ceniona z jego prób dramatycznych, komedia z motywem bohatera-idealisty — Uciekła mi przepióreczka... (1924, wystawienie 1925). Do arcydzieł prozy Żeromskiego należą Dzienniki 1882–91 (t. 1–3 1953–56, wydanie 2 pełniejsze t. 1–7 1963–70, Dzienników tom odnaleziony 1973) jako wyjątkowy w naszym piśmiennictwie dokument szczerości zapisu osobistych przeżyć, źródło informacji biograficznej, a także dokument rozwoju i dojrzewania jego talentu pisarskiego. Żeromski tworzył ponadto prozę poetycką o problematyce historiozoficznej (Duma o hetmanie 1908) i społecznej, związaną m.in. z rewolucją 1905 (Sen o szpadzie 1905, Słowo o bandosie 1908) i z tradycją polskości Pomorza (Wiatr od morza 1922), a także opiewającą piękno polskiego krajobrazu (Wisła 1918, Międzymorze 1923, Puszcza jodłowa 1925). Do bogatej publicystyki należą m.in. zbiór Inter arma (1920), z głośnym reportażem z wojny polsko-bolszewickiej 1920, Na probostwie w Wyszkowie, piętnującym zdradę narodową komunistów polskich, szkic Snobizm i postęp (1923), przeciwstawiający snobistycznym naśladownictwom autentyczne wartości tkwiące w ludowej twórczości, gwarze, dialekcie; zbiory reportaży, odezw i interwencji zostały zawarte w Biczach z piasku (1925), oraz w wydanym już pośmiertnie przez W. Borowego tomie Elegie i inne pisma literackie i społeczne (1928).
Patriota, moralista, poeta urody życia
Żeromski, patriota, społecznik i moralista, był jednocześnie poetą urody i pełni życia, zarówno w impresjonistycznych i lirycznych opisach przyrody, jak i w obrazach fascynacji miłosnej. Odchodząc od epickiego obiektywizmu, rozwinął typ narracji przepełnionej liryzmem, prowadzonej często w formie „utajonego pamiętnika”, fikcję fabularną łączył z elementami publicystyki i rozważaniami erudycyjnymi. Świat jego utworów, choć przepojony mrokiem i smutkiem, zawiera jednak wielką siłę krzepiącą, płynącą z protestu przeciw krzywdzie i cierpieniu. W 1924 kandydował do Nagrody Nobla, 1925 był pierwszym laureatem państwowej nagrody literackiej. Żeromski zmarł 20 XI 1925 w Warszawie.
Bibliografia
Pisma, t. 1–26 (t. 24 i 25 nie wyd.), red. S. Pigoń, Warszawa 1947–56;
Dzieła, red. S. Pigoń, S. I–V, Warszawa 1956–57, 1963–70;
Pisma zebrane, red. Z. Goliński, S. I–III, t. 1–4, 6–11, 14–15, 20, 23, 34–36, Warszawa 1981–2004 (nieukończone);
Pisma polityczne, oprac. A. Bojarska, Londyn 1982;
Wybór opowiadań, oprac. A. Hutnikiewicz, «Bibl. Nar.» S. I 203, Wrocław 1971.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Uniechowski Antoni, Popioły, S. Żeromski Popioły, ilustracja A.Uniechowskiego, wyd. 1951.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Żeromski Stefan, Popioły, ilustracja E. Bartłomiejczyka fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Żeromski Stefan, Popioły, rękopis fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Nałęczów, pałacyk Żeromskich, rysunek wykonany przez żonę S. Żeromskiego fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Żeromski Stefan, portret narysowany przez Rymszę fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Kobyliński Szymon, ilustracja Syzyfowych prac S. Żeromskiego, 1984 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Żeromski Stafan, Puszcza jodłowa, strona tytułowafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Żeromski Stefan, Wiatr od morza, strona tytułowafot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia