Zagłębie Górnośląskie,
okręg przem. obejmujący północno-zachodnią część Górnośląskiego Zagłębia Węglowego, w trójkącie Gliwice–Tarnowskie Góry–Mysłowice
Zagłębie Górnośląskie
Encyklopedia PWN
obszar ok. 3 tys. km2; 1742–1922 w granicach państwa pruskiego Czynnikiem decydującym o ukształtowaniu się Zagłębia Górnośląskiego były bogate zasoby węgla kam., rud cynku i ołowiu oraz niskoprocentowych rud żelaza. Początkowo większe znaczenie miało tylko górnictwo i hutnictwo ołowiu w rejonie Bytomia (XIII–XIV w.) i Tarnowskich Gór (XVI–XVII w.), gdzie wytapiano także srebro. Właściwe kształtowanie się Zagłębia Górnośląskiego, rozpoczęte w końcu XVIII w., dokonało się 1832–72; nastąpił szybki rozwój hutnictwa żelaza (41 wielkich pieców 1783), a w pocz. XIX w. — hutnictwa cynku (1798 pierwszy wytop, 1825 czynnych 29 hut cynku); Zagłębie Górnośląskie znalazło się na czele świat. producentów tego metalu. W poł. XIX w. istniało tam już nowoczesne hutnictwo żelaza, wykorzystujące paliwo miner. i liczne nowe techn. udoskonalenia; na czoło wysuwały się huty: „Baildon” w Katowicach (uruchomiona 1828–30), „ Bethlen-Falva” w Świętochłowicach (ob. „Florian ”, 1832), „Laura” w Siemianowicach Śląskich (1839), Huta Pokój w Nowym Bytomiu (1840), „ Bismarck” w Chorzowie (ob. „Batory”, 1873) oraz rozbudowana po 1860 Huta Królewska (ob. Huta Kościuszko). Wraz z rozwojem hutnictwa wzrastało wydobycie węgla kamiennego. Ważnym czynnikiem rozwoju była budowa linii kol. (1845 Świętochłowice–Gliwice–Opole i 1846 Świętochłowice–Mysłowice). W 1850–1913 wydobycie węgla kam. w Zagłębiu Górnośląskim wzrosło z 975 tys. t do 43,4 mln t, produkcja surówki żelaza z 71 tys. t do 995 tys. t, żelaza i stali z 44 tys. t do 1462 tys. t, cynku z 30 tys. t do 169 tys. t. Powstały wielkie przedsiębiorstwa akcyjne, np. Vereinigte Königs- und Laurahütte. Aktien-Geselschat für Bergbau und Hüttenbetrieb (1871), Oberschlesische Eisenbahn-Bedarfs AG (1871), Oberschlesische Eisen-Industrie AG für Bergbau-und Hüttenbetrieb (1889). Zatrudnienie w przemyśle Zagłębia Górnośląskiego 1875–1913 wzrosło z ok. 67 tys. pracowników do ponad 230 tys.; na pocz. XX w. był to jeden z największych w Europie okręgów przemysłowych. W 1922 ok. 2/3 obszaru Zagłębia Górnośląskiego znalazło się w granicach Polski, reszta pozostała w Niemczech; na obszarach należących do Niemiec nastąpił wzrost wydobycia węgla (związany z ograniczeniem importu z Polski po 1925); część włączona do Polski przeżywała duże trudności ekon., spowodowane utratą dotychczasowych rynków zbytu (zwłaszcza węgla); podobna sytuacja istniała w hutnictwie; trudności pogłębił wielki kryzys gosp. 1930–35. Wydobycie węgla 1929–38 zmniejszyło się z ok. 34,4 mln t do ok. 28,8 mln t (1932 — ok. 21,5 mln t) i 1938 stanowiło 75,6% produkcji krajowej. W 1945 całe Zagłębie Górnośląskie znalazło się w granicach Polski; nastąpiła integracja produkcyjna i organizacyjna istniejącego tam przemysłu; jego rozbudowie sprzyjała polityka gosp. Polski Lud., preferująca rozwój przemysłu wydobywczego i ciężkiego; wydobycie węgla 1955 osiągnęło ok. 47,3 mln t; 1962 z Zagłębia Górnośląskiego wyodrębniono Rybnicki Okręg Węglowy; stopniowo następowała integracja Zagłębia Górnośląskiego z Zagłębiem Dąbrowskim i w latach 50. weszły one w skład Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego.
Bibliografia
J. Jaros Historia górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim do 1914 roku, Wrocław 1965;
K. Popiołek Górnośląski przemysł górniczo-hutniczy w drugiej połowie XIX wieku, Katowice 1965;
J. Jaros Historia górnictwa węglowego w Zagłębiu Górnośląskim w latach 1914–1945, Katowice 1969;
L. Pakuła Procesy aglomeracyjne i integracyjne przemysłu na Obrzeżu Górnośląskiego Okręgu Przemysłowego, Kraków 1973.
