Stern Abraham

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Stern Abraham, ur. 1769, Hrubieszów, zm. 2 II 1842, Warszawa,

polski mechanik samouk, wynalazca, myśliciel, pisarz.

Urodził się między 1762 a 1769 w Hrubieszowie. Pradziad pisarza Antoniego Słonimskiego. Abraham pochodził z ubogiej rodziny żydowskiej. Już jako uczeń miejscowego zegarmistrza wykazywał uzdolnienia do mechaniki precyzyjnej i pomysłowość konstruktorską. Wedle tradycji, zwrócił na niego uwagę Stanisław Staszic, zabrał do Warszawy i umożliwił zdobycie wiedzy oraz samorealizację. Przypuszczalnie jednak inicjatywa wyszła od Sterna, który wiosną 1811 napisał list do Staszica, informując go o swej działalności wynalazczej i prosząc o jej wsparcie finansowe. List ten znalazł rychły odzew — już 3 XI tego roku Stern uczestniczył w posiedzeniu Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk.

Stern był niewątpliwie najpłodniejszym i najbardziej znanym polskim wynalazcą epoki Księstwa Warszawskiego i Królestwa Polskiego. Co więcej, w jego twórczości na tym polu, jak w soczewce, zogniskowały się najistotniejsze cechy ówczesnej polskiej wynalazczości, typowej dla krajów „peryferyjnych” i zdecydowanie rolniczych.

Najbardzej interesującym wynalazkiem Sterna była jednak maszyna do liczenia. Przyniosła wynalazcy renomę i stała się głównym powodem przyjęcia go 8 II 1817 do Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk jako członka korespondenta (w 1821 został członkiem przybranym, a 1830 czynnym). Stern brał żywy udział w pracach tego stowarzyszenia, m.in. w komisjach oceniających wynalazki i projekty (np. w 1820 projekt łańcuchowego mostu przez Wisłę opublikowany przez Ludwika Metzla). W 1822 demonstrował na posiedzeniu działu umiejętności inny swój wynalazek: „narzędzie służące do dochodzenia odległości punktów niedostępnych i zdejmowania planów na ziemi z jednego punktu bez rachunku trygonometrycznego”.

Działalność wynalazcza była tylko jedną ze stron bogatej i barwnej osobowości Sterna. Był on ortodoksyjnym Żydem o dogłębnej znajomości Talmudu, zwalczającym chasydyzm. Chodził zawsze w tradycyjnym stroju żydowskim, także na posiedzenia Towarzystwa Warszawskiego Przyjaciół Nauk, co nie podobało się niektórym członkom tej organizacji naukowej i stało się przyczyną przejściowego kryzysu, zażegnanego głównie dzięki energicznemu wzięciu Sterna w obronę przez chemika arystokratę Aleksandra Chodkiewicza. Wiedzę teologiczną Sterna wykorzystały władze oświatowe, mianując go w 1818 członkiem dozoru szkół elementarnych dla osób wyznania mojżeszowego, w 1826 był krótko dyrektorem szkoły rabinów w Warszawie, ale zrezygnował z tej funkcji, kiedy zdał sobie sprawę, iż uczelnia ta sprzyja bardziej polonizacji Żydów niż krzewieniu wśród nich postępowych poglądów. Od 1822 był referentem w komitecie cenzury ksiąg i pism hebrajskich, a od 1825 jego przewodniczącym. Stern był znakomitym znawcą literatury hebrajskiej, sam pisał w tym języku poezje, recenzował książki zajmujące się filologią, dokonywał przekładów z hebrajskiego. Uprawiał też filozofię.

Czuł się mocno związany z Warszawą — odrzucił propozycję przeniesienia się do Berlina i „polepszenia losu” złożoną mu przez tamtejszą Królewską Akademię Nauk. Był doceniany przez współczesnych, m.in. 30 XII 1820 Rada Administracyjna Królestwa Polskiego zezwoliła mu na zamieszkanie w Warszawie w miejscu, gdzie przepisy zabraniały osiedlania się Żydom.

Abraham Stern zmarł 2 II 1842 w Warszawie.

Wynalazki

Wynalazki Sterna były urządzeniami mechanicznymi związanymi głównie z naturalną gospodarką wiejską, tzn. rolnictwem oraz przetwórstwem produktów rolnych, choćby pośrednio, np. z miernictwem. Do takich urządzeń należała zarówno konna żniwiarka mająca zastępować pracę kilku ludzi, jak i skonstruowane przez Sterna modele młocarni i tartaku własnego pomysłu.

Dziedziną szczególnych jego zainteresowań było miernictwo. Stolik mierniczy proponował Stern zastąpić urządzeniem, które nazwał „ruchomym triangułem” – był to rodzaj dalmierza z dwoma celownikami, mogący znaleźć zastosowanie także w pracach inżynieryjnych i w wojsku. Podobno użytkowano go w praktyce. Skonstruował też konny wózek toporaficzny („ekonomski”), kreślący automatycznie sytuację i profil terenu w dowolnej skali.

Maszyna licząca

Jedną z dziedzin, w których zdarzały się w krajach peryferyjnych znaczące osiągnięcia, była mechanika precyzyjna nie wymagająca bazy przemysłowej, co najczęściej sprowadzało się wówczas do zegarmistrzostwa. Można w jakimś sensie zaliczyć do tego rodzaju dokonań wynalazek, który przyniósł Sternowi największy rozgłos, a nie wykluczone, że też pośrednio miał w przyszłości odegrać rolę inspirującą, wpływając na główny nurt postępu technicznego w swojej dziedzinie. Tym ze wszech miar interesującym osiągnięciem była maszyna do liczenia, którą skonstruował ok. 1810 (zawiadamiał o tym w liście skierowanym do Staszica). Początkowo pozwalała na dokonywanie czterech podstawowych działań matematycznych, a po udoskonaleniach (przeprowadzonych przez Sterna do 1817) umożliwiała także potęgowanie i pierwiastkowanie liczb. 24 XI 1815 Stern demonstrował działanie swej maszyny carowi Aleksandrowi I podczas jego pobytu w Warszawie i został przez cara obdarowany sumą 1200 rubli. Sternowi zarzucono niewłaściwe zachowanie podczas demonstracji, gdyż żachnął się, kiedy monarcha zaproponował zbyt łatwe, zdaniem wynalazcy, zadanie rachunkowe.

Po śmierci Sterna jego maszynę ulepszył 1844 jego zięć Z. Słonimski i próbował nią zainteresować koła naukowe Petersburga. Istnieje domysł, iż mógł zapoznać się z nią, czy też z jej dokumentacją pracujący tam później Szwed W. Odhner, wynalazca prototypu arytmometru ręcznego, poruszanego korbką (1876). Zwolennicy tej hipotezy wskazują na wiele podobieństw konstrukcyjnych, także drugorzędnych, obu urządzeń, co wydaje się nieprzypadkowe.