Orzeszkowa Eliza, z domu Pawłowska, secundo voto Nahorska, ur. 6 VI 1841, Milkowszczyzna, zm. 18 V 1910, Grodno,
pisarka i publicystka, autorka Nad Niemnem.
Orzeszkowa Eliza
Encyklopedia PWN
Urodziła się 6 VI 1841 w Milkowszczyznie. W 1852–57 kształciła się na pensji sakramentek w Warszawie, gdzie poznała M. Wasiłowską, późniejszą Konopnicką. Po ślubie z P. Orzeszko (1858) zamieszkała w jego majątku w Ludwinowie koło Kobrynia, włączając się w działalność środowiska powstańców 1863–64. W swoim dworze ukrywała R. Traugutta, następnie przewiozła go do granicy Królestwa Polskiego. Po zesłaniu męża w głąb Rosji powróciła do Milkowszczyzny (uzyskała unieważnienie małżeństwa). Od 1869 mieszkała w Grodnie. W 1879–82 była współwłaścicielką wypożyczalni i księgarni wydawniczej w Wilnie, publikującej polskie książki i kalendarze. Po zamknięciu firmy przez władze rosyjskie Orzeszkowa została skazana na kilkuletnie internowanie w Grodnie; mieszkała tam do końca życia. W 1894 poślubiła S. Nahorskiego.
Twórczość wczesna
Od 1866 współpracowała z czasopismami warszawskimi: m.in. „Tygodnikiem Ilustrowanym” (tu debiutowała Obrazkiem z lat głodowych) i „Gazetą Polską” (tu m.in. artykuły O „Historii cywilizacji angielskiej” przez Henryka Tomasza Buckle’a oraz Kilka uwag nad powieścią). Ówczesny pozytywistyczny światopogląd kształtowała na lekturach H.T. Buckle’a, J.S. Milla, H. Spencera, przez pewien czas była także zafascynowana materializmem (m.in. J. Moleschott). W początkach jej twórczości literackiej dominowały utwory tendencyjne, podejmujące najbardziej aktualne problemy życia współczesnego (Ostatnia miłość 1868, Na prowincji 1870, W klatce 1870, Pan Graba 1872, Rodzina Brochwiczów 1876). Szczególną popularność zdobyła powieść Marta (1873), ukazująca tragedię kobiety nieprzystosowanej do samodzielnego życia; tzw. kwestii kobiecej Orzeszkowa poświęcała także wypowiedzi publicystyczne (Kilka słów o kobietach 1873, O kobiecie 1891).
Twórczość dojrzała
Najdojrzalsze jej dzieła, podejmujące konflikty społeczne i narodowe, powstały w okresie realizmu. Jako zwolenniczka tego kierunku pisarka wypowiedziała się w rozprawach O powieściach Teodora Tomasza Jeża z rzutem oka na powieść w ogóle („Niwa” 1879) oraz o powieściach J.I. Kraszewskiego (w Księga jubileuszowa... J.I. Kraszewskiego 1880). W powieści Meir Ezofowicz (t. 1–2 1878) ukazała małomiasteczkowe środowisko żydowskie, jego stosunek do społeczeństwa polskiego, zarówno wobec współczesnego ruchu asymilacji (haskala), jak i faktów historycznych.
Nad Niemnem
Żywotne problemy współczesności Eliza Orzeszkowa podjęła m.in. w powieści Cham (1888) oraz w utworze o wymiarach epopei (porównywanym z Panem Tadeuszem A. Mickiewicza) — Nad Niemnem (t. 1–3 1888, film w reż. Z. Kuźmińskiego 1987), przedstawiającym rozległą panoramę społeczeństwa na tle procesów dziejowych z istotnym motywem powstania styczniowego 1863–64 (przywołanego w retrospekcji przy użyciu języka ezopowego). Orzeszkowa, niechętna wówczas cywilizacji miejskiej, wydobywała wartości tkwiące w środowisku wiejskim, żyjącym w symbiozie z naturą.
Opowiadania, publicystyka i późne powieści
Podobną problematyką zajmowała się w zbiorach nowel i opowiadań, zwłaszcza Z różnych sfer (t. 1–3 1879–82). Kwestie współczesności analizowała w artykułach i rozprawach publicystycznych (m.in. Patriotyzm i kosmopolityzm 1880, O Żydach i kwestii żydowskiej 1882). Studiowała dzieła E. Renana, poświęciła mu także obszerne studium („Ateneum” 1886). Uważając swój pozytywizm za „błąd młodego umysłu”, z krytycznym dystansem obserwowała poczynania młodego pokolenia i zjawiska zapowiadające koniec wieku. Rozrachunek z postawami karierowiczów, sceptyków i materialistów zawarła w zbiorze opowiadań Melancholicy (1896) oraz w powieściach: Dwa bieguny (1893), Australczyk (1896), Argonauci (1900), Ad astra (1904).
Dla Orzeszkowej praca nad rozwojem kraju i doskonaleniem własnego środowiska była realizacją testamentu powstańców. Do wydarzeń 1863–64 powróciła w zbiorze opowiadań Gloria victis (1910). Przez całe życie tworzyła swoje niepowtarzalne dzieło — korespondencję (wydano około 3000 listów), która dla oddalonej od głównych skupisk ówczesnego życia i osamotnionej pisarki była najważniejszą formą kontaktu ze światem i stanowiła autentyczny zapis jej przeżyć i myśli. Zmarła 18 V 1910 w Grodnie.
Znaczenie
Twórczość Elizy Orzeszkowej, dokumentująca życie społeczeństwa polskiego na ziemiach wschodnich w 2. połowie XIX w., cieszyła się znaczną popularnością (inspirowała m.in. S. Żeromskiego, W.S. Reymonta, M. Dąbrowską), a ona sama stała się autorytetem dla współczesnych: 1891 i 1906 zorganizowano jubileusz jej pisarstwa, dwukrotnie wysuwano jej kandydaturę do Nagrody Nobla (1905, 1909).
