Małowist Marian

fot. zbiory rodzinne

Małowist Marian, ur. 19 XII 1909, Łódź, zm. 30 VIII 1988, Warszawa,

jeden z najwybitniejszych polskich historyków XX w..

Urodził się 19 XII 1909 w Łodzi w zeświecczonej rodzinie żydowskiego pochodzenia. Jego ojcem był Jakub Małowist — lekarz Kasy Chorych, prowadzący swą działalność również wśród najuboższych warstw łódzkiego proletariatu, matką zaś Rozalia, z domu Landau, pochodząca ze znanej mieszczańsko-inteligenckiej rodziny, w której żywy był szacunek dla akademickiej wiedzy i wykształcenia.

Dylematy młodości — ideologia czy nauka

Marian Małowist, dotknięty w dzieciństwie chorobą Heine-Medina, od wczesnych lat nauki w łódzkich szkołach wykazywał szerokie zainteresowania humanistyczne, głównie historią i literaturą, poparte niesłychaną pracowitością. Jednocześnie, czuły na kwestie socjalne, 1925 wstąpił do Związku Młodzieży Komunistycznej, działając na niwie polityczno-propagandowej wśród łódzkiej młodzieży robotniczej. Od 1927 rozpoczął studia historyczne na Uniwersytecie Warszawskim. Po przeprowadzce do Warszawy zaczął coraz bardziej dystansować się od działalności politycznej, pozostając jedynie sympatykiem ruchu lewicowego i członkiem wspierającym MOPR. W latach 30. narastał również krytycyzm Małowista wobec opresyjnej polityki Stalina prowadzonej w Związku Radzieckim.

Najważniejszą jednak przyczyną wycofania się z czynnej działalności politycznej było pełne oddanie się sprawom studiów historycznych. Po latach Małowist stwierdzał wprost, że szkoda było marnować cennego czasu na sprawy, które odciągały go od nauki. Podczas studiów na UW pozostawał pod ogromnym wpływem socjologa, profesora S. Czarnowskiego oraz wybitnego historyka i twórcy Instytutu Historycznego UW profesora M. Handelsmana, który stał się promotorem najpierw jego pracy magisterskiej o związkach miast hanzeatyckich ze średniowieczną Flandrią (1930), następnie zaś (obronionej 1934) rozprawy doktorskiej Handel zagraniczny Sztokholmu i polityka zewnętrzna Szwecji w latach 1470–1503.

Trudne lata przedwojenne i tragedia wojenna

Mimo znakomitych osiągnięć i wybitnego talentu naukowego szanse kariery uniwersyteckiej Małowista przekreślił — przybierający na sile zarówno w środowiskach obozu sanacyjnego, jak i młodzieży akademickiej od połowy lat 30. — antysemityzm. Marian Małowist do wybuchu II wojny światowej pracował jako nauczyciel historii w warszawskich gimnazjach. Jednocześnie pisał swą rozprawą habilitacyjną: Kaffa — kolonia genueńska na Krymie i problem wschodni w latach 1453–1475 (napisana przed 1939, wydana 1947). Od początku okupacji zaangażowany w tajne nauczanie na kompletach, od jesieni 1941 wraz ze swą żoną, psychologiem, Marią Frydland, znalazł się w warszawskim getcie, gdzie kontynuował działalność dydaktyczną. Po wywózce żony do obozu zagłady udało mu się zbiec na stronę aryjską, gdzie otrzymał wsparcie ze strony osób zaangażowanych w struktury Armii Krajowej, przede wszystkim zaś osobistego przyjaciela i wybitnego historyka S. Herbsta. m.in. za jego namową zdecydował się wyjechać na wieś, gdzie uczył na tajnych kompletach na poziomie gimnazjalnym, pozostając w ścisłym kontakcie z lokalnym dowództwem Batalionów Chłopskich.

Po wkroczeniu na ziemie polskie oddziałów radzieckich 1944 dotarł do Lublina, gdzie przejściowo znalazł zatrudnienie w rozgłośni Polskiego Radia. Po potrąceniu przez samochód wojskowy i odniesieniu ciężkich ran i trwałego inwalidztwa, dzięki wsparciu krewnych w Sztokholmie, udał się na kilkumiesięczne leczenie do Szwecji. Również i ten pobyt mimo choroby wykorzystał na badania naukowe.

Twórca szkoły historii gospodarczej średniowiecza

Wbrew namowom swej szwedzkiej rodziny do pozostania na Zachodzie, Małowist powrócił wkrótce do Warszawy. Tu poślubił wybitną historyk starożytności, Izabellę Bieżuńską-Małowist. Wznowił też rychło działalność naukową w Instytucie Historycznym UW, otrzymując 1949 profesurę. Od 1951 był również członkiem TNW, a od 1958 — redaktorem naczelnym zorganizowanego przez siebie czasopisma „Acta Polonia Historica” wydawanego przez Instytut Historii PAN udostępniającego w językach obcych wyniki badań polskich historyków. Niezrównany talent pedagogiczny przyciągał na jego seminaria wielu studentów. Do jego uczniów należeli m.in.: M. Bogucka, B. Geremek, J. Kieniewicz, M. Kula, A. Mączak, H. Samsonowicz, M. Tymowski, A. Wyrobisz, B. Zientara. Również po przejściu na emeryturę 1980, aż do swej śmierci (30 VIII 1988), prowadził seminarium magisterskie, dając swym studentom nie tylko lekcje wiedzy, ale też patriotyzmu, dzieląc się swymi doświadczeniami i wspomnieniami z okresu przed- i wojennego. Mimo swych lewicowych sympatii oraz inspiracji, jakie czerpał z koncepcji marksowskich, nie wstąpił do PZPR, zachowując krytycyzm wobec nadużyć władzy w PRL. Znajomość kilkunastu języków obcych pozwalała mu zarówno na swobodne poruszanie się w światowej historiografii, jak i częstą zmianę tematyki badawczej, a także międzynarodowy wpływ jego badań i publikacji oraz osobiste przyjaźnie, m.in. z F. Braudelem. Wywarł duży wpływ na koncepcje dziejów gospodarczych rozwinięte przez I. Wallersteina. W latach 70. wykładał jako visiting professor w USA.

Koncepcje naukowe

Zainteresowania badawcze Mariana Małowista skupiały się głównie na powszechnych dziejach gospodarczych średniowiecznej Europy, Azji i Afryki, choć często poruszał również zagadnienia związane z epoką wczesnowożytną. Po wojnie Małowist zajął się problemami przemian gospodarczych w Europie Zachodniej, Polsce i całej strefie bałtyckiej XIV–XVII w., koncentrując uwagę na kwestiach rozwoju rolnictwa, rzemiosła i handlu (Studia z dziejów rzemiosła w okresie kryzysu feudalizmu w zachodniej Europie w XIV i XV wieku, 1954; Wschód a Zachód Europy w XIII-XVI wieku. Konfrontacje struktur społeczno gospodarczych, 1973). W swych pracach poszukiwał przyczyn zacofania Europy Środkowowschodniej wobec Zachodu. Istotą jego spojrzenia na historię oraz stworzonej przez niego szkoły było porównawcze ujmowanie dziejów różnych krajów i regionów. Kwestie współzależności systemów znajdujących się na nierównych lub całkiem odmiennych poziomach rozwoju skłoniły go do podjęcia pionierskich na gruncie polskim badań nad rozwojem gospodarczym i państwowym krajów Afryki, które odbiły się echem również w historiografii zachodnioeuropejskiej (Wielkie państwa Sudanu Zachodniego w późnym średniowieczu, 1964; Europa a Afryka zachodnia w dobie wczesnej ekspansji kolonialnej, 1969). U schyłku życia opublikował biografię Tamerlan i jego czasy (1985) oraz pracę poświęcona formom niewolnictwa w średniowieczu i czasach nowożytnych (Niewolnictwo, 1987, wraz z żoną, Izabellą). Pośmiertnie ukazał się zbiór jego artykułów Europa i jej ekspansja, XIV–XVII w. (1993). Bibliografia prac M. Małowista w: Społeczeństwo-gospodarka-kultura. Studia ofiarowane Marianowi Małowistowi... (1974) i w „Przeglądzie Historycznym” 1989 z. 4.

Małowist Marian, Wschód a Zachód Europy w XIII–XVI wieku, okładka książki, 2006