Kielce

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Kielce,

miasto wojewódzkie (woj. świętokrzyskie), w G. Świętokrzyskich, w obrębie Pasma Kadzielniańskiego, między pasmami: Masłowskim, Dymińskim, Posłowickim, Zgórskim i Wzgórzami Tumlińskimi, nad Silnicą, uchodzącą w południowo-zachodniej części K. do Bobrzy; pow. grodzki, siedziba pow. kieleckiego.

Ludność miasta: ogółem — 195,3 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 775,1 os/km² (2019)

Powierzchnia: 110 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 20°40′E, szerokość geograficzna: 50°50′N

Prawa miejskie: nadanie praw — przed 1412 (1364?)

Oficjalne strony WWW: www.um.kielce.pl

1950–89 liczba ludności Kielc wzrosła 3-krotnie. Bardzo dobrze rozwinięty przemysł materiałów budowlanych i elektromaszynowy: aparatura przem., urządzenia chem., pompy (Fabryka Pomp Białogon), samochody o nadwoziach specjalnych, łożyska i świece zapłonowe (NSK-Iskra SA); ponadto chem., odzieżowy, włók., szklarski, drzewny (meble, stolarka budowlana), papierniczy (opakowania tekturowe), spoż. (m.in. mięsny, mleczarski, cukierniczy), poligraficzny; elektrociepłownia (343 MW). Węzeł komunik. na szlaku kol. i drogowym Warszawa–Kraków; lotnisko sportowe. Ośrodek nauk., oświat. i kult.; stol. diecezji kiel. Kościoła rzymskokatol.; Politechnika Świętokrzyska, Wszechnica Świętokrzyska, Wyższe Seminarium Duchowne; wyższe szkoły — Handl., Ekonomii i Administracji, Ubezpieczeń, Administracji Publicznej, Wszechnica Świętokrzyska, filia warsz. Wyższej Szkoły Dziennikarstwa; Oddział Świętokrzyski im. J. Czarnockiego Inst. Geol. w Warszawie, Kiel. Tow. Naukowe; Teatr im. S. Żeromskiego, teatry: lalek, tańca; filharmonia, rozgłośnia radiowa; muzea, m.in.: Lat Szkolnych S. Żeromskiego, S. Staszica, Narodowe, Wsi Kiel., Diecezjalne. Miasto położone w dolinie Silnicy i na otaczających ją wzgórzach; w centrum wokół Wzgórza Zamkowego dawna zabudowa; zakłady przem. skupiają się gł. w północnej części K., wzdłuż linii kol. Warszawa–Kraków oraz w południowo-zachodnich dzielnicach miasta (Karczówka, Białogon); tereny rekreacyjne — wzdłuż doliny Silnicy i w południowej części Kielc (lasy jodłowo-bukowe); wiele obiektów sport. i rekreacyjnych, m.in. zalew na Silnicy z przystanią kajakową i żeglarską (w pobliżu hala sport., stadion), Park Kultury i Wypoczynku (trasy spacerowe, wyciągi narciarskie, skocznia). Na obszarze Kielc znajdują się 4 rezerwaty: geol. — Rezerwat Skalny im. J. Czarnockiego, Kadzielnia, Biesak-Białogon, krajobrazowy — Karczówka. W okolicy K. intensywna eksploatacja skał budowlanych (tzw. białe zagłębie).

Historia.

Osada targowa wzmiankowana 1084; od XI w. własność biskupów krak.; prawa miejskie przed 1412 (ok. 1364?); od XVI w. ośr. rynku lokalnego; XVI–1. poł. XVII w. rozkwit gosp. miasta związany z rozwojem górnictwa i hutnictwa rud ołowiu, żelaza, miedzi i srebra w Zagłębiu Staropol.; od końca XVI w. duży ośr. adm. dóbr biskupich; również ośr. rzemieślniczy i handl.; zniszczone w czasie wojen w 2. poł. XVII i na pocz. XVIII w.; ponowny rozwój w XVIII w. (w okolicy Kielc powstały nowe ośr. górniczo-hutn.); 1789 dobra biskupie przeszły na własność skarbu Rzeczypospolitej. Od 1795 w zaborze austr., od 1809 w Księstwie Warsz., od 1815 w Królestwie Pol.; od 1816 stol. województwa, 1837–45 i 1867–1915 guberni, później ponownie województwa, 1845–1975 i od 1999 powiatu. W 1816 z inicjatywy S. Staszica powstała tu Dyrekcja Gł. Górnicza i Szkoła Akademiczno-Górniczy; 1847 rząd wstrzymał dotacje inwestycyjne na Staropol. Okręg Przem.; w 2. poł. XIX w. rozwinął się przemysł materiałów budowlanych, na pocz. XX w. szklany, nawozów sztucznych, garbarski, browarniczy; od 1885 połączenie kol. z Zagłębiem Dąbrowskim i Dęblinem; po 1863 Żydzi otrzymali pozwolenie na osiedlanie się w Kielcach (1939 ok. 20 tys.); 1905 strajk szkolny, który doprowadził do otwarcia pol. szkoły. W okresie międzywojennym i po 1945 miasto wojew.; 1919 uruchomiono zakłady przemysłu metal., od 1936 produkcja motocykli SHL. Podczas okupacji niem., jesienią 1939 — 4 obozy przejściowe dla jeńców pol. (ponad 3,2 tys. osób); 1941–44 obóz jeńców radzieckich (zginęło ok. 11 tys. osób), 7 obozów pracy przymusowej, 1941–42 getto (ok. 27 tys. osób, ok. 6 tys. zmarło, większość wywieziono do ośr. zagłady w Treblince); więzienie (Niemcy zamordowali ok. 2 tys. osób); 1941–44 zginęło ok. 40 tys. (ok. 50%) mieszkańców Kielc; ośr. konspiracji, rejon pierwszych, najdłużej trwających i szczególnie intensywnych walk partyzanckich (m.in. Hubalczycy); 7 VIII 1945 rozbicie więzienia UB przez oddział WIN pod dowództwem A. Hedy — „Szarego” (uwolniono ok. 300 więźniów); 4 VII 1946 pogrom Żydów (42 ofiary). Po 1961 do Kielc przyłączono wiele wsi (m.in.: Nowy Folwark, Białogon, Czarnów, Dobromyśl, część wsi Dyminy i Sitkówka-Nowiny) oraz tereny leśne.

Zabytki.

Pałac biskupów krak. — ob. Muzeum Nar., jedna z piękniejszych rezydencji wczesnobarok. (1637–41, T. Poncino), we wnętrzu polichromie (m.in. portrety biskupów krak.) i plafony (warsztat T. Dolabelli); skrzydła boczne (1720–46, K. Bażanka?); katedra (1632–35, zewn. przebudowa 2. poł. XIX w.), wystrój wnętrza barok., dzwonnica z XVII w.; kościół Św. Trójcy (1640–44, rozbudowa ok. 1725 z dodaniem gmachu seminarium — Bażanka); pałacyk romant. T. Zielińskiego (1846–58); kamienice (XVIII w., XIX w.); zespół klasztorny bernardyński na Karczówce.

Bibliografia

J. PAZDUR Dzieje Kielc do 1863, Wrocław 1967;

tenże Dzieje Kielc 1864–1939, Wrocław 1971;

J. ZIELIŃSKI Kielce w Polsce Ludowej, Warszawa 1978.

Kielce, Pałac Biskupów Krakowskich

Kielce, dawna Szkoła Akademicznej Górniczej