Karłowicz Mieczysław, ur. 11 XII 1876, Wiszniew (pow. święciański), zm. 8 II 1909, Dolina Gąsienicowa (Tatry),
kompozytor, uznawany za największą osobowość w muzyce polskiej początku XX w..
Karłowicz Mieczysław
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 11 XII 1876 w Wiszniewie (powiat święciański). W 1887 zamieszkał z rodziną w Warszawie, gdzie 1889–95 uczył się gry na skrzypcach u S. Barcewicza; pobierał też lekcje fortepianu, harmonii (u Z. Noskowskiego i P. Maszyńskiego) oraz kontrapunktu i form muzycznych (u G. Roguskiego). Systematyczne studia kompozytorskie odbył 1895–1901 u H. Urbana w Berlinie. Podczas studiów skomponował m.in. Serenadę na orkiestrę smyczkową (1897) i muzykę symfoniczną (Prolog 1899 i Intermezzo 1900) do dramatu J. Nowińskiego Biała gołąbka; fascynował się pismami A. Schopenhauera i F.W. Nietzschego. Będąc świadkiem ówczesnego sporu między zwolennikami J. Brahmsa (nurt neoklasycyzujący) i R. Wagnera (nurt modernistyczny), opowiedział się za modernizmem. Jego utwory odznaczają się nowoczesną, bogatą instrumentacją i charakterystyczną dla muzyki okresu Młodej Polski aurą nostalgii i zadumy.
Działacz społeczny, taternik
Z natury samotnik i introwertyk, podejmował jednak ofiarną działalność społeczną: głośnym artykułem Muzyka swojska w Filharmonii warszawskiej („Gazeta Polska” 1902) zapoczątkował kampanię na rzecz obecności współczesnej muzyki polskiej w repertuarze filharmonicznym; jako członek zarządu Warszawskiego Towarzystwa Muzycznego (1901–05) założył czytelnię muzyczną i amatorską orkiestrę smyczkową, której był dyrygentem, organizował koncerty, opublikował własnym sumptem Nie wydane dotychczas pamiątki po Chopinie (1904), a 1908 zapisał Towarzystwu testamentem całe swoje mienie. Od dzieciństwa zachwycał się pięknem Tatr, które utrwalał na zdjęciach fotograficznych i opisywał w artykułach. Odbywał wyprawy wysokogórskie, często samotnie, pieszo lub na nartach. Ostatnia zakończyła się tragicznie, 8 II 1909 został zasypany (w Dolinie Gąsienicowej) lawiną śnieżną spadającą ze stoków Małego Kościelca.
Dorobek kompozytorski
Prócz utworów szkolnych skomponował 29 pieśni (do słów K. Przerwy-Tetmajera, A. Asnyka, H. Heinego, Z. Krasińskiego, J. Słowackiego i in., m.in. Z nową wiosną, Pamiętam ciche, jasne, złote dni, Smutną jest dusza moja, Mów do mnie jeszcze, Idzie na pola) i melodeklamację Na Anioł Pański do słów Przerwy-Tetmajera, Symfonię e-moll „Odrodzenie” (1902), Koncert skrzypcowy (1902) oraz 6 poematów symfonicznych: Powracające fale (1904), Odwieczne pieśni (1906), Rapsodia litewska (1906), Stanisław i Anna Oświecimowie (1907), Smutna opowieść (1908) i Epizod na maskaradzie (1913 dokończony i zinstrumentowany przez G. Fitelberga).
Wielka osobowość
Karłowicz jest uważany za największą osobowość w muzyce polskiej początku XX w. Przez wiele lat zaliczano go do nurtu Młodej Polski (w muzyce). Kompozytorzy tej grupy (Fitelberg, L. Różycki, A. Szeluto, K. Szymanowski) założyli działającą 1905–08 Spółkę Nakładową, publikującą partytury i finansującą koncerty ich muzyki. Karłowicz nie przystąpił do Spółki, ale odnosił się życzliwie do poczynań młodszych kolegów, choć niekiedy krytycznie oceniał rezultaty ich działalności artystycznej; kroczył samotnie własną drogą, jako pierwszy wprowadzając modernizm do polskiej muzyki symfonicznej. O zbieżności Karłowicza z ideologią Młodej Polski (w literaturze i sztuce) świadczą np. nawiązujące do filozofii Schopenhauera tytuły części Odwiecznych pieśni: Pieśń o wiekuistej tęsknocie, Pieśń o miłości i o śmierci, Pieśń o wszechbycie. Z kolei w poemacie Stanisław i Anna Oświecimowie nawiązał Karłowicz do Wagnerowskiej koncepcji miłości i śmierci; w impresjach tatrzańskich ujawniał skłonności do panteistycznego ujmowania świata, pisał m.in. o „wiekuistym oddechu wszechbytu”. Ten swoisty dekadentyzm znajdował wyraz w jego muzyce, pełnej melancholii i smutku, później także tragizmu.
Znaczenie w muzyce polskiej
Osiągnąwszy dojrzałość twórczą, Karłowicz zrezygnował z komponowania muzyki wokalnej, uzależnionej od słowa; skupił się wyłącznie na muzyce orkiestrowej. Korzystając ze zdobyczy R. Straussa i R. Wagnera (polifonia instrumentalna, eksponowanie instrumentów dętych blaszanych), a także P. Czajkowskiego (chóry instrumentów dętych, kantylena skrzypiec solo w wysokim rejestrze, wykorzystanie specyficznego brzmienia klarnetu basowego, fagotu i kontrafagotu), położył podwaliny pod rozwój nowoczesnej polskiej muzyki symfonicznej, pozostawił dzieła doniosłe, o indywidualnym charakterze, wynikające m.in. z wrodzonej mu skłonności do kontemplacji i z artystycznej atmosfery okresu Młodej Polski.
Elżbieta Dziębowska
Bibliografia
Mieczysław Karłowicz w Tatrach. Pisma tatrzańskie i zdjęcia fotograficzne, oprac J. Młodziejowski, Kraków 1957;
Mieczysław Karłowicz w listach i wspomnieniach, oprac. H. Anders, Kraków 1960;
B. Chmara-Żaczkiewicz, A. Spóz, K. Michałowski Mieczysław Karłowicz. Katalog tematyczny dzieł i bibliografia, Kraków 1986.
