Dmowski Roman, Myśli nowoczesnego Polaka (1903)

Dmowski Roman, Myśli nowoczesnego Polaka (1903)

Ostatnia walka o wolność, będąca właściwie tylko negacją niewoli [...], skończyła się klęską. Po niej zapanowała negacja walki [...], wspierająca się hasłami pracy ekonomicznej itp., nie mającymi nic wspólnego z szerszą myślą narodową. Ale naród współczesny [...] nie może długo żyć bez aspiracji, bez myśli przewodniej przyświecającej wszystkim jego pracom i walkom [...].

Hasła patriotyczne [...] były znów tylko negacją ucisku i niewoli: łączyło się z nimi wprawdzie nawoływanie do pracy wśród ludu, ale pracę tę bądź pojmowano wyłącznie jako przygotowanie armii do walki o niepodległość, bądź też traktowano ją bez związku ze sprawą narodową [...]. W nielicznych tylko mózgach uświadamiała się [...] praca dla narodowej kultury, przez pomnożenie uczestników kulturalnego życia polskiego [...]. Z tych zaczątków jął się tworzyć [...] nowy patriotyzm, stopniowo rozwijający program szerokiej pracy i walki narodowej, mającej również doprowadzić do [...] zdobycia niepodległości; niepodległość państwowa wszakże nie jest tu traktowana jako cel ostateczny, ale jako środek, jako najważniejszy warunek szerokiego narodowego rozwoju.

Przedmiotem tego patriotyzmu, albo ściślej mówiąc, nacjonalizmu nie jest pełen zbiór swobód, które dawniej ojczyzną nazywano, ale sam naród, jako żywy organizm społeczny, mający [...] swe potrzeby i interesy. Polega ona [odrębność narodowa] na przywiązaniu do tej narodowej indywidualności, do języka, kultury, tradycji, na odczuciu potrzeb narodu jako całości, na zespoleniu się z jego interesami. Jego [patriotyzmu] rola nie kończy się z bliższą lub dalszą chwilą odzyskania niepodległości [...]. Jednostka tu nie występuje jako walcząca o wolność jedynie — głównym jej celem jest [...] pomnożenie materialnego i duchowego dobra, zdobycie dla tej całości społecznej, do której należy, możliwie wysokiego stanowiska w szeregu ludów.

W tym nowoczesnym pojmowaniu patriotyzmu zmienia się całkowicie stosunek jednostki do narodu. Polega on [...] na traktowaniu wszystkich jego [społeczeństwa] spraw i interesów jak swoje, bez względu na to, czy osobiście są one nam bliskie, na odczuwaniu jego krzywd nie tylko tam, gdzie nam one osobiście dolegają. Patriotyzm ten nie tylko obowiązuje do określonego stanowiska względem rządów zaborczych, [...] ale nakazuje bronić dobra narodowego od uszczerbku przeciw wszystkim, którzy na nie czynią zamachy, zajmuje on odporne stanowisko względem uroszczeń ruskich czy litewskich, przeciwdziała usiłowaniom rozkładowym żydowskim i tak dalej; zachowuje on się wrogo względem kierunków, starających się interesom klasowym, kastowym, wyznaniowym dać przewagę nad narodowymi; równolegle zaś przejawiać się on musi w pracy twórczej, podnoszącej wartość narodu na wszystkich polach [...] Wnosi on ze sobą poniekąd nową [...] etykę obywatelskiego czynu, zwalczając wszelkie kierunki [...] polegające na negacji zła bez czynienia dobra, na doskonaleniu siebie w bezczynności, na uprawianiu łatwej moralności względem dalekich, obcych narodów przy niemoralnym stanowisku względem własnego itd.

Przeciw temu nowoczesnemu patriotyzmowi, czyli nacjonalizmowi, od chwili jego silniejszego zaznaczenia się w naszym życiu politycznym, podnoszą się liczne głosy protestu [...].

Tymczasem w podstawie nacjonalistycznego poglądu na społeczeństwo leży przekonanie, że postęp społeczeństwa polega na ciągłych wysiłkach i osiąganych przez nie zmianach, że postęp ludzkości tworzy się przez ciągłe współubieganie się między narodami, przez ciągłą walkę [...]. Narody, które przestają walczyć, wyrodnieją moralnie i rozkładają się.