Daleki Wschód, ang. Far East, ros. Dạlnij Wostọk,
nazwa przyjęta w eur. kręgu kulturowym dla polit.-gosp. obszaru o niejednoznacznie określanych granicach we wschodniej Azji, nad O. Spokojnym.
Daleki Wschód
Encyklopedia PWN
Wschód stanowił zawsze przeciwieństwo Zachodu, czyli kręgu kultury eur., mającej swe korzenie w tradycjach kultury gr. i rzym. oraz w chrześcijaństwie. Do Wschodu należały wszystkie te kultury, które w mniejszym stopniu lub wcale nie nawiązywały do tej tradycji, leżące przede wszystkim w Azji, ale także w północnej Afryce. Zwykle w świadomości ludzi żyjących w kręgu zachodniego chrześcijaństwa składnikiem Wschodu była również wschodnia część Europy. Specyfika D.W. wobec innych „wschodów” polegała na jego peryferyjnym położeniu geogr. w stosunku do Europy i odmiennej kulturze ludów mongoloidalnych. Wprawdzie Jedwabny Szlak pozwolił utrzymywać między tymi obszarami regularne stosunki handl. już od II w. p.n.e. do VIII w. n.e., ale pierwsze statki portugalskie dotarły do Chin dopiero 1516, a do Japonii (Honsiu) 1549. Północno-wschodnie wybrzeża Azji poznano lepiej na przeł. XVII i XVIII w., a Władywostok uzyskał połączenie kol. z Moskwą dopiero 1903.
W wąskim znaczeniu, przede wszystkim kulturowym, D.W. obejmuje tylko wschodnie Chiny, Płw. Koreański i Japonię, a w najszerszym, polit.-gosp. — także zachodnie Chiny, Mongolię, wschodni fragment azjat. części Federacji Ros. oraz kraje leżące w południowo-wschodniej Azji: Birmę, Brunei, Filipiny, Indonezję, Kambodżę, Laos, Malezję, Singapur, Tajlandię. Wśród tych ostatnich państw najczęściej do D.W. zaliczano Filipiny, a najrzadziej, ze względu na brak dostępu do Oceanu Spokojnego — Birmę, wchodzącą do II wojny światowej w skład Środkowego Wschodu (obszar od Persji do Birmy). Rosyjski D.W., najmniej odpowiedni dla osadnictwa ze względów przyr., zawsze wykazywał najsłabsze więzi kulturowe i gosp. z pozostałą częścią D.W. Obejmuje on Kraj Nadmor. i Kraj Chabarowski, Kamczacki oraz obwody: amurski, magadański i sachaliński w dzisiejszej Federacji Ros., co w przybliżeniu odpowiada Generalnemu Gubernatorstwu Amurskiemu w carskiej Rosji. Przejściowo zaliczano do rosyjskiego D.W. także Zabajkale, wchodzące w skład buforowego państwa, Rep. Dalekiego Wschodu (1920–22), a później Kraju Dalekowschodniego w ramach ZSRR (1926–38). Od 1970 ros. region ekonomiczny D.W. obejmuje także Jakucję, pierwotnie zaliczaną do Syberii Wschodniej. W większości współcz. regionalizacji geogr. Chiny (z Tajwanem), Japonia, Korea Południowa i Północna oraz Mongolia wchodzą w skład Azji Wschodniej, a państwa w części południowo-wschodniej D.W. należą do Azji Południowej-Wschodniej. Rosyjski D.W. w regionalizacji gosp. Banku Świat. stanowi wraz z Rosją część Europy Wschodniej, pozostała część D.W. razem z Oceanią tworzy tzw. Region Azji i Pacyfiku. Ze względu na znaczną rozciągłość południkową D.W., od koła podbiegunowego do równika, jednolitość przyr. obszaru jest nikła. Europocentryczne określenie D.W. było zawsze wyzwaniem dla tradycji chiń., w której Państwo Środka znajdowało się pod każdym względem w centrum świata. Dwuznaczny charakter ma też używane na Zachodzie określenie „cywilizacja ryżowa” odnoszące się do perspektywicznego, nowego centrum gosp. świata. Formalnie nazwa D.W. dotyczy obecnie tylko regionu ekon. w Federacji Rosyjskiej.
D.W. to region znajdujący się pod wpływem cywilizacji chińskiej. Prawdopodobnie w dorzeczu Huang He, w paleolicie, wykształciła się żółta odmiana człowieka, która opanowała całą wschodnią część Azji. Ludy odmiany czarnej, zamieszkujące pierwotnie południowo-wschodnią Azję, w większości zostały wyparte bądź zmieszały się z przybyszami z północy. Dorzecze Huang He było również kolebką kultury chiń., której doktryna polit.-moralna — konfucjanizm — miała zasadniczy wpływ na ukształtowanie się oryginalnych form życia społ. w tym regionie. Cechowało je m.in. stawianie wyżej interesów zbiorowości niż jednostki, regulacja życia społ. przez normy, a nie prawo, akceptacja modelu paternalistycznego państwa i niższy niż w Europie poziom aspiracji politycznych. Kultura chiń. w małym stopniu ulegała zewn. wpływom, a swoje wartości wolno, acz konsekwentnie zaszczepiała okolicznym ludom; np. Mandżurowie, którzy podbili Chiny w XVII w., dość szybko ulegli asymilacji. Pod silnym wpływem kultury chiń. pozostawały zwłaszcza Korea, Wietnam, a także Japonia. Pismem chiń. posługiwali się do XV w. Koreańczycy, do pocz. XX w. Wietnamczycy; stanowiło ono też wzór dla ideograficzno-sylabicznego pisma japońskiego. Poza dialektami języka chiń. do chiń.-tybet. rodziny językowej należą m.in.: birmański, laotański, tajski, tybetański. Dużą rolę w integracji kulturowej D.W. odegrał buddyzm. Ta pochodząca z Indii religia rozprzestrzeniła się w środkowej części wschodniej Azji, osiągając przejściowo duże znaczenie w Chinach (III–VI w.), w okresie ich rozbicia wewnętrznego. Jego elementy wchłonął taoizm i neokonfucjanizm, choć w V w. rozpoczęły się prześladowania chiń. wyznawców buddyzmu. Obecnie 2/3 wszystkich buddystów żyje na D.W., gł. w krajach otaczających Chiny. Buddystami jest znaczna część: Japończyków, Koreańczyków, Mongołów, Tybetańczykow, Birmańczykow, Laotańczyków, Tajów, Wietnamczyków, Khmerów.
Tradycyjnie D.W. kojarzy się z obszarem o największym potencjale demogr. na świecie. Rzeczywiście, żyje tam 1/3 ludności świata, jednak aż 71% zamieszkuje wschodnie Chiny, Japonię i Płw. Koreański, a zaledwie 4% ludności jest rozproszone na obszarze ponad 13 mln km2 (58% całej powierzchni D.W. w szerokim znaczeniu), obejmującym zachodnie Chiny, Mongolię i rosyjski D.W. Duży potencjał ludnościowy Chin sprawił, że chiń. emigranci osiedlali się we wszystkich krajach wschodniej Azji, ulegając częściowo asymilacji, a częściowo tworząc liczne i silne pod względem gosp. społeczności; w końcu lat 90. Chińczycy stanowili m.in. 25% ludności Malezji i 77% mieszk. Singapuru.
Do poł. XIX w. region D.W. w małym stopniu poddawał się wpływom eur., stałe faktorie eur. utrzymały się dłużej tylko w Makau i Kantonie (Chiny) oraz na wysepce Dejima w porcie Nagasaki (Japonia). Europejczyków długo uważano w Chinach i Japonii za barbarzyńców oraz siewców niepokoju, dlatego też nakazami adm. ograniczano z nimi kontakty. Kulturowe wpływy eur. są najbardziej widoczne na północy D.W., gdzie większość mieszkańców to ludność napływowa z Rosji i in. krajów Europy Wschodniej oraz na południowych peryferiach wschodniej Azji (chrześcijaństwo na Filipinach, łaciński alfabet w językach pilipino, wietn. i malajskim). Mieszkańcy Archipelagu Malajskiego i północno-zachodnich Chin w większości wyznają islam. Słabiej zaznaczają się wpływy kultury ind., przenikającej od początku naszej ery do południowo-wschodniej Azji. Pismo południowoind. stanowiło wzór dla pisma w językach: birmańskim, laotańskim, tajskim, khmerskim. Cywilizację jap. uważa się często za odrębną w stosunku do chiń., etnocentryczna religia — shintō — wywarła istotny wpływ na organizację życia społ. Japończyków. Jednak w słownictwie jap. pojęć zapożyczonych, gł. od Chińczyków i Europejczyków, jest trzykrotnie więcej niż rodzimych. Społeczeństwo jap. w niezwykle umiejętny, selektywny sposób przyswajało elementy kultury eur., zwłaszcza od poł. XIX w., zachowując jednak tradycyjne wartości społeczne. Japonia stała się na przeł. XIX i XX w. mocarstwem świat., jako jedyny kraj spoza zachodniego kręgu kulturowego.
D.W. był w XX w. areną eksperymentów społ.-polit. i gosp., dokonywanych na niespotykaną skalę, oraz konfrontacji różnych ideologii (w tym nacjonalizmów); do śmierci milionów ludzi doprowadziły: obozy pracy przymusowej (łagry) na rosyjskim D.W., użycie broni jądr. przez USA w Japonii, klęska głodu spowodowana polityką Wielkiego Skoku w Chinach, a także drastyczne metody ograniczania liczby urodzeń w tym kraju, wojna w Wietnamie, wreszcie rządy Czerwonych Khmerów w Kambodży.
D.W. nigdy nie stanowił tak wyraźnej całości polit. jak np. Bliski Wschód w okresie imperium osmańskiego lub Środkowy Wschód podczas dominacji bryt. 1918–45. Największa część terenów wschodniej Azji należała zwykle do Chin, a przejściowo do Mongołów (XIII w.). W latach 1930–45 znaczną część D.W. okupowała Japonia. Współcześnie D.W. przybiera formę pewnej całości pod względem gospodarczym. Obszar ten wykazywał najwyższe na świecie tempo wzrostu produktu nar. brutto (PNB) na 1 mieszk. w latach 1985–95 (7,2% rocznie, gdy średnio na świecie 0,8%). Rozwija się kooperacja przem. i intensyfikują wzajemne kontakty handl. krajów tego regionu. Po II wojnie świat. nastąpiła szybka odbudowa ze zniszczeń Japonii, której PNB jest obecnie ponad dwukrotnie większy niż Niemiec. W latach 60. i 70. szybko postępowało uprzemysłowienie „azjatyckich tygrysów” (Korea Południowa, Hongkong, Tajwan, Singapur), umiejętnie dostosowujących za pomocą obcych kapitałów strukturę gospodarki do sytuacji na świat. rynku. W latach 70. i 80. do tego grona dołączyły Malezja, Tajlandia, Indonezja, a przede wszystkim Chiny. Procesy przyspieszonego wzrostu gosp. z różnych powodów nie objęły jednak wszystkich krajów, np. Korei Północnej, Kambodży, Birmy. D.W. wytwarza 24% (1997) produktu świat. brutto, z czego aż 2/3 przypada na Japonię. Jednak tylko w kilku krajach, takich jak: Japonia, Singapur, Tajwan, Brunei, Korea Południowa i Malezja PNB na 1 mieszk. przekracza 4 tys. dol. USA (1997). Udział D.W. w eksporcie świat. wynosi 24%, a 8 z 10 największych portów mor. świata to porty dalekowschodnie.
Andrzej Lisowski
