Suzdal, Sụzdal,
m. w Rosji, w obwodzie włodzimierskim, nad Kamienką (dorzecze Klaźmy), 28 km od stacji kol. Gawryłów–Posad;
Suzdal
Encyklopedia PWN
— 11 tys. mieszk. (2009); ośr. turyst., zakłady odzieżowe.
Historia. Wzmiankowany po raz pierwszy 1024; w 1. poł. XII w. stol. księstwa rostowsko-suzdalskiego; potem jeden z gł. ośr. polit. i kult. (m.in. latopisarstwo) Rusi Włodzimiersko-Suzdalskiej; 1238 spalony przez Mongołów; po przyłączeniu 1392 do państwa moskiewskiego (ostatecznie zatwierdzone 1446) jeden z rel. ośr. kraju (miasto monastyrów, do XIX w. siedziba eparchii), w którym osadzano żony książąt, gdy popadły w niełaskę; zniszczony 1605–12 w okresie „smuty”; od poł. XVII w. ośr. handl.; stracił znaczenie w poł. XIX w. z powodu braku połączenia kolejowego.
Zabytki. Od 1967 miasto-muzeum, wpisane na na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO. Na terenie kremla: sobór Rożdiestwa Bogorodicy — najcenniejszy zabytek w zespole arch. Suzdalu, zbud. 1222–25 na miejscu budowli z XII w., 1528 nowa nadbudowa z cegły na zachowanej kam. pierwszej kondygnacji, w której: kam. portale (1. poł. XIII w.) w południowej i zachodniej fasadzie z kolumienkami zdobionymi płaskorzeźbą o motywach roślinnych, zoomorficznych i geom., a także dekoracja rzeźbiarska ścian południowej fasady. W portalach tzw. złote drzwi (1. poł. XIII w.) z wyobrażeniami cyklów chrystologicznych i maryjnych (drewno, miedź, złoto). We wnętrzu fragmenty fresków (1233). Obok wolno stojąca dzwonnica (1535), połączona krytymi przejściami z archijerejskimi domami (koniec XVII w.). Przy wejściu na kreml cerkiew Zaśnięcia Bogurodzicy (2. poł. XVIII w.). Monastyry: Opieki Matki Boskiej z soborem Opieki Matki Bopskiej (1514) z galerią arkadową, wolno stojącą dzwonnicą (1516, XVII w.) i Świętymi Wrotami z nadbramną cerkwią Zwiastowania (1516), a także cerkiew Poczęcia Anny z dzwonnicą i refektarzem (XVI w.); Złożenia szaty Bogurodzicy z soborem Złożenia szaty Bogurodzicy (1. poł. XVI w.) i Świętymi Wrotami (1688); Spaso-Jewfimijewski z cerkwią Zwiastowania i dzwonnicą (pocz. XVI, XVII w.), otoczony murami z 12 basztami (1664). Poza tym małe cerkwie parafialne z XVII w., m.in.: Łazarza z dzwonnicą i refektarzem, Wniebowstąpienia Pańskiego oraz z XVIII w., m.in.: Konstantyna i Heleny, Bogomatieri Wsiech Skorbiaszczich Radost’, Nikoły Czudotworca, Zmartwychwstania Pańskiego. Drewniane cerkwie przeniesione z okolicznych wsi wchodzące w skład muzeum budownictwa drewnianego, m.in. Spasa Preobrażenija, Nikoły Czudotworca (obie XVIII w.), a także domy mieszkalne i młyny (XIX w.). Zachowane także: dom Iwanowa (XVII–XVIII w.), hale targowe (pocz. XIX w.). W pobliżu Suzdalu we wsi Kidieksza cerkiew Borysa i Gleba (1152) z pozostałościami fresków (XII w.); cerkiew Św. Stefana i dzwonnica (XVIII w.).
