Mandelsztam Osip E., ur. 15 I 1891, Warszawa, zm. 27 XII 1938, obóz przejściowy Wtoraja Rieczka k. Władywostoku,
rosyjski poeta, prozaik i eseista.
Mandelsztam Osip E.
Encyklopedia PWN
Urodził się 15 I 1891 w Warszawie. Pochodził z zamożnej kupieckiej rodziny żydowskiej. Studiował języki romańskie i filozofię (Paryż, Heidelberg, Petersburg). Debiutował 1910 w czasopiśmie „Apołłon”.
Od liryki akmeistycznej do Zeszytów woroneskich
Mandelsztam był związany z akmeizmem; 1913 wydał pierwszy zbiór liryków Kamień (wydanie 2 rozszerzone 1916). Wiersze z 1916–20 zamieścił w tomie Tristia (Berlin 1922). W 1925 ogłosił prozę wspomnieniową Zgiełk czasu (wydanie polskie 1994), a 1928 opowieść surrealistyczną Znaczek egipski (wydanie polskie 1994), zbiór esejów O poezii (polski wybór Słowo i kultura 1972) i Stichotworienija. Jako ostatnie za życia poety ukazały się szkice Putieszestwije w Armieniju (1933); ok. 1933 powstał duży esej Rozmowa o Dantem (przekład angielski 1965, wydanie rosyjskie 1966, wydanie polskie 1972), będący w istocie autocharakterystyką i komentarzem do własnej twórczości. Przygotowany do druku 1932–33 wybór utworów nie ukazał się ze względów politycznych, 16 V 1934 poetę aresztowano — powodem był wiersz skierowany bezpośrednio przeciw J. Stalinowi — i zesłano na 3 lata, początkowo do Czerdynia nad Kamą, potem do Woroneża. Towarzyszyła mu żona Nadieżda, autorka cennych wspomnień (t. 1–3 1970–82, wydanie polskie t. 1 pt. Nadzieja w beznadziejności 1982 poza cenzurą, 1997 pt. Nadzieja w beznadziei). Ocalone przez nią poezje z lat 1935–37 składają się na luźne cykle nazwane później Zeszytami woroneskimi (Waszyngton 1964, wydanie rosyjskie 1966, polskie wybory 1971, 1997), wstrząsający zapis przeczucia śmierci i zachwytu nad fenomenem istnienia, przypływów nadziei i rozpaczy. Powtórny areszt V 1938 i skierowanie do obozu przypieczętowało tragiczny los Mandelsztama, jednego z poetów bez mogiły, który zmarł 27 XII 1938 w obozie przejściowym Wtoraja Rieczka koło Władywostoku.
Poeta zafascynowany kulturą
Twórczość Mandelsztama wiąże się ściśle z Petersburgiem, jego historią i architekturą, wpisując się w nurt tzw. poetyki petersburskiej, której podstawowymi wyznacznikami są u Mandelsztama kategorie czasu i przestrzeni. W artykule Świt akmeizmu (ok. 1913, wydanie 1919, wydanie polskie 1972) mistycznie ukierunkowanej poezji symbolistów, „niewdzięcznego gościa”, przeciwstawiał ideę akceptacji świata oraz poety — „budowniczego” i „domatora”, posługującego się słowem jak materiałem architektonicznym. Nazywając akmeizm „tęsknotą za kulturą świata”, kulturę właśnie uczynił wielkim tematem swojej twórczości. Zafascynowany dziedzictwem cywilizacji śródziemnomorskiej (zwłaszcza antyku i średniowiecza) postrzegał je za H. Bergsonem jako dynamiczny, podległy nieustannej zmienności form dialog tradycji ze współczesnością. Nawiązania do szeroko rozumianych tekstów kultury określają zasadę pisarstwa Mandelsztama. Inną organiczną cechą jego twórczości jest myślenie metaforyczne (symboliczne): metafora budowana jako łańcuch skojarzeń w równym stopniu znaczeniowych, co dźwiękowych daje efekt zaskakujących zderzeń słownych i swoistego poetyckiego szyfru; poetyka „asocjacji” (L. Ginzburg) jest zarazem „poetyką reminiscencji” (M. Gasparow), sprowadzaniem realiów codzienności do praobrazów, ciągle odnawianych toposów. Niespokojna, stale poszukująca wyobraźnia prowadzi Mandelsztama od symbolizmu przez neoklasycyzm do surrealizmu. Poeta antytez: konkretu i abstrakcji, racjonalizmu i absurdu, strof ciemnych i przenikliwie logicznych w dążeniu do syntezy, łączy tradycję i nowatorstwo, w sobie tylko właściwy sposób realizuje ideę powinowactwa sztuk — poezji, architektury i muzyki. Polskie wybory: Poezje (1971, wydanie 2 zmienione i rozszerzone 1997), Słowo i kultura (1972), Późne wiersze (1977, w przekładzie S. Barańczaka 1979), Poezje (1984, wydanie dwujęzyczne), Zgiełk czasu (1994), Nikomu ani słowa (1998).
