Clausewitz Karl Philipp Gottlieb

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Clausewitz

[klạ^uzəwıc]

Carl Philipp Gottlieb von , ur. 1 VI 1780, Burg k. Magdeburga, zm. 16 XI 1831, Wrocław,

pruski generał, teoretyk i historyk wojskowości.

Urodził się 1 VI 1780 w Burg koło Magdeburga. Od 1792 w pruskim korpusie kadetów, w wojnie przeciw rewolucyjnej Francji 1793 uczestnik oblężenia Moguncji i kampanii w Wogezach. Od 1803 adiutant księcia Augusta Hohenzollerna, w tym charakterze wziął udział w kampanii przeciw Napoleonowi Bonapartemu pod Auerstädt, pod Prenzlau dostał się do niewoli francuskiej, w której przebywał do 1808. Od 1809 był oficerem w Ministerstwie Wojny. Jako uczeń i następnie współpracownik generała G. Scharnhorsta współreformator armii pruskiej. W 1810–12 wykładowca taktyki i strategii w Allgemeine Kriegsschule w Berlinie (1818–30 dyrektor tej uczelni w stopniu generała majora). Po przyłączeniu się Prus do kampanii przeciw Rosji 1812 wstąpił do wojska rosyjskiego, gdzie służył na stanowiskach sztabowych, m.in. pod Smoleńskiem, Witebskiem i Borodino (Możajskiem). Przyczynił się do zawarcia prusko-rosyjskiej konwencji w Taurogach (XII 1812), stanowiącej początek wycofywania się Prus ze współpracy z Francją. W 1813 był przedstawicielem dowództwa rosyjskiego przy pruskiej armii generała G. Blüchera, później szefem sztabu rosyjsko-pruskiego korpusu działającego w Holandii. Od 1814 ponownie w wojsku pruskim. W 1815 szef sztabu III korpusu w bitwach pod Waver (francuski Wavre) i Ligny. Po zakończeniu działań wojennych szef sztabu okręgu wojennego Dolnego Renu (1816–18); VIII 1830–III 1831 i od IX 1831 inspektor artylerii w dowództwie okręgu wojskowego we Wrocławiu; III–IX 1831 szef sztabu korpusu obserwacyjnego (interwencyjnego) feldmarszałka A. Gneisenaua, utworzonego w Wielkopolsce w celu ewentualnej interwencji przeciw powstaniu listopadowemu 1830–31 w Królestwie Polskim. Zmarł 16 XI 1831 na cholerę we Wrocławiu.

Poglądy na temat wojny

Jego niedokończone dzieło Vom Kriege (t. 1–3 1832–34, pełne wydanie polskie O wojnie 1995), w którym usiłował ująć całość zagadnień związanych z pojęciem wojny, przyniosło mu rozgłos i wywarło duży wpływ na rozwój myśli wojskowej XIX i XX w., przede wszystkim niemieckiej. Praca ta została przetłumaczona m.in. na język angielski, francuski i rosyjski i była studiowana w Europie oraz Stanach Zjednoczonych i Japonii. Formułując tezę, że wojna jest dalszym ciągiem polityki prowadzonej innymi środkami, Clausewitz sprowadzał jednak zagadnienie polityki tylko do zewnętrznych stosunków między państwami, abstrahując od polityki wewnętrznej ich rządów. Uważając wojnę za narzędzie polityki, sformułował cele wojny; cel polityczny wojny osiąga się przez rozwiązania polityczne i jest nim zmuszenie przeciwnika do wykonania naszej woli; w wojnie osiąga się go przez realizację celu militarnego, czyli zniszczenie sił zbrojnych przeciwnika; realizując jednak cel militarny, należy stale mieć na uwadze zasadniczy cel polityczny, dlatego działania militarne powinny znajdować się pod kontrolą kierownictwa politycznego. Odrzucał twierdzenie o szkodliwym wpływie polityki na kierownictwo wojny. Kierownictwo polityczne winno — jego zdaniem — nie tylko mieć prawo decyzji rozpoczęcia wojny, lecz również oddziaływać na jej przebieg, nie oznacza to jednak, że czynniki polityczne winny mieć bezpośredni wpływ na sprawy czysto wojskowe. W wywodach na temat pojęć „wiedza” i „sztuka” usiłował znaleźć właściwy termin dla teorii wojny i skłaniał się do odrzucenia nazwy „nauka wojenna” na korzyść terminu „sztuka wojenna”, w której wyróżniał taktykę, czyli naukę o użyciu sił zbrojnych w bitwie, i strategię, tj. naukę o wykorzystaniu bitwy do celów wojny.

Teoretyk wojskowości

Teoria wojskowa winna ustalić właściwy związek między środkami i celami wojny, resztę należy pozostawić sztuce wojennej. Wielkie niebezpieczeństwo Clausewitz upatrywał w schematach i metodycznym formalizmie; do każdego zagadnienia podchodził wszechstronnie, unikając wszelkiego szablonu i pozostawiające każde zagadnienie otwartym. Analizując pojęcia obrony i natarcia, twierdził, że obrona jest silniejszą formą prowadzenia wojny o celu negatywnym (tzn. w celu przetrwania), natarcie zaś formą słabszą, ale przynoszącą wynik pozytywny, tzn. nie tylko zniszczenie sił zbrojnych nieprzyjaciela, lecz również opanowanie jego kraju. Pod pojęciem obrony Clausewitz miał na myśli jej aktywny charakter, tzn. nie bierne wyczekiwanie, a zmuszenie przeciwnika do pierwszego natarcia, by obrona tym skuteczniej mogła przejść do odpowiedniego przeciwnatarcia. Podstawowym zadaniem obrony (zwłaszcza obrony strategicznej) jest zapewnienie warunków, by po wyczerpaniu sił nacierającego przeciwnika — przejść do zwycięskiego przeciwuderzenia. Stałe przechodzenie z obrony do natarcia i łączenie tych form walki jest istotą natarcia w wojnie, zwłaszcza w strategii; wg niego gwałtowne, błyskawiczne przejście z obrony do natarcia stanowiło wyższy cel sztuki wojennej. Wraz z powstaniem broni strategicznych dalekiego zasięgu znaczenie koncepcji Clausewitza dotyczących wojny lądowej zmalało.

Clausewitz napisał także kilka cennych prac historycznych, m.in. Nachrichten über Preussen in seiner grossen Katastrophe (1880).