świętokrzyskie, województwo

wyk. A. Dukata/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

świętokrzyskie, województwo,

woj. w południowej części Polski; graniczy z woj.: mazowieckim (na północy), lubelskim (na wschodzie), podkarpackim (na południowym wschodzie), małopol. (na południu), śląskim (na zachodzie) i łódzkim (na północnym zachodzie);

powstało z województw kiel. (poza 8 gminami), tarnob. (gminy położone na l. brzegu Wisły), 2 gmin woj. piotrk., 3 gmin woj. częstoch.; pow. 11 691 km² (15. miejsce w kraju); 1,3 mln mieszk. (13. miejsce w kraju, 2008); stol. — Kielce, inne większe miasta: Skarżysko-Kamienna, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski; dzieli się na 1 powiat grodzki, 13 ziemskich i 102 gminy. Województwo prawie w całości leży na Wyż. Małopolskiej (Wyż. Kielecka, Niecka Nidziańska, wschodnia część Wyż. Przedborskiej), która opada miejscami stromą krawędzią ku dolinie Wisły (rzeka stanowi południową i południowo-wschodnią granicę woj. świętokrzyskiego) — na wschodzie jest to Małopolski Przełom Wisły (część Wyż. Lubelskiej), na południowym wschodzie Niz. Nadwiślańska (należy do Kotliny Sandomierskiej). Krajobraz urozmaicony, gł. wyżynny; wys. od 127 m w dolinie Wisły do 612 m na Łysicy w G. Świętokrzyskich. Wyżyna Kielecka, zbud. gł. ze skał paleozoicznych, pokrytych na obrzeżach osadami mezozoicznymi, a na północy także warstwą osadów czwartorzędowych zlodowacenia środkowopol., rozciąga się w północno-wschodniej i środkowej części regionu; obejmuje: fragmenty Garbu Gielniowskiego i Przedgórza Iłżeckiego (na północy), kopulaste wzgórza piaskowcowe Płaskowyżu Suchedniowskiego, lessową Wyż. Sandomierską, G. Świętokrzyskie o podłużnych pasmach z gołoborzami w wyższych partiach, rozciętych antecedentnymi przełomami rzek (np. Lubrzanki), Pogórze Szydłowskie; średnie wys. 300–400 m, maks. — 612 m. Południową część woj. zajmuje Niecka Nidziańska — jurajska synklina wypełniona gł. utworami kredy, na południu — skałami trzeciorzędowymi (margle, wapienie, gipsy) i lessami (Płaskowyż Proszowicki, częściowo w granicach woj. świętokrzyskiego); wys. 200–300 m (maks. 331 m); rozwinięte zjawiska krasowe, w tym najlepiej w Polsce — krasu gipsowego. Na zachodzie rozciąga się wschodnia część Wyż. Przedborskiej, zbudowana gł. ze skał jurajskich, kredowych i triasowych (wapienie, piaskowce), pokrytych, zwłaszcza w obniżeniach, utworami czwartorzędowymi; obejmuje w granicach woj. fragmenty Niecki Włoszczowskiej, Pasma Przedborsko-Małogoskiego, Wzgórz Łopuszańskich i Opoczyńskich; miejscami występują zjawiska krasowe, w obniżeniach — zabagnienia i zwydmione piaski. Klimat umiarkowany: w części górzystej chłodny — średnie temp. roczne poniżej 7°C, na południu cieplej — temp. ok. 8°C; opady do 800 mm w G. Świętokrzyskich, mniejsze na południu, w Niecce Nidziańskiej — 550 mm; okres wegetacyjny 190–210 dni. Głównymi rzekami są Wisła, która stanowi południowo i wschodnią granicę woj. oraz jej lewe dopływy — Nida i Kamienna; jezior naturalnych brak; zbiorniki retencyjne na Czarnej i Kamiennej. Gleby na południu i wschodzie żyzne — brunatne i czarnoziemy wytworzone z lessów oraz rędziny; w części północnej mniej urodzajne, gł. bielicowe, rdzawe, płowe, rzadziej brunatne; w G. Świętokrzyskich — gleby inicjalne. Lasy zajmują 27,5% pow. woj., w powiatach koneckim, skarżyskim i starachowickim powyżej 45%; na północy duże kompleksy leśne, z Puszczą Świętokrzyską (większość drzewostanu naturalna, gł. jodła, sosna, buk, dąb, świerk), której częścią jest Puszcza Jodłowa w G. Świętokrzyskich; występują zespoły roślinności stepowej, gł. na południu i południowym wschodzie. Zanieczyszczenia pyłowe i gazowe powietrza, których emisja jest nieco wyższa niż średnio w kraju (pyłowe — 6,3 tys. t, oczyszczane w 99% i gazowe 75,2 tys. t, oczyszczane w 27%), pochodzą gł. z cementowni (Nowiny, Małogoszcz, Ożarów), elektrociepłowni (Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski), elektrowni (Połaniec), ponadto lokalnie znaczna dewastacja związana z wydobyciem kruszywa dla przemysłu miner. (G. Świętokrzyskie, Garb Pinczowski, Niecka Solecka); ścieki przem. i komunalne odprowadzane do rzek są oczyszczane w 96% (biol. i chem. w 63%); obszary prawnie chronionej przyrody stanowią 62% pow. regionu (największy odsetek w kraju); są to: rozległy Świętokrzyski Park Nar., 8 parków krajobrazowych, w tym Zespół Parków Krajobrazowych Ponidzia, oraz ponad 60 rezerwatów przyrody.

Gęstość zaludnienia — 113 mieszk. na km² (2008), największa (poza miastami) we wschodniej części woj.; region słabo zurbanizowany — 45,9% ludności mieszka w miastach (w kraju 61,8%); ujemny przyrost naturalny (–1,3‰) i ujemne saldo migracji (–1,9‰); bezrobocie wyższe niż przeciętnie w Polsce (18,5%). Województwo przem.-roln., z wzrastającym udziałem usług; od 1989 restrukturyzacja, modernizacja i prywatyzacja gospodarki, w największym stopniu handlu, usług transport. i budownictwa. Niezbyt liczne, lecz stosunkowo duże inwestycje zagr., gł. w przemyśle cementowym (niem. Dyckerhoff — Nowiny, fr. Lafarge — Małogoszcz). Rozwój branży budowlanej (Exbud Skanska SA, Mitex SA). Wśród bogactw miner. najważniejsze znaczenie mają złoża surowców skalnych, m.in. wapieni, w tym tzw. marmury kiel., margle, dolomity, piaskowce oraz kwarcyty wydobywane gł. w G. Świętokrzyskich (Miedzianka, Wiśniówka), Szydłowcu i Pińczowie, oraz siarki, wydobywanej w Osieku i będącej w likwidacji kopalni w Grzybowie, a także gipsu; ponadto są nie eksploatowane złoża rud żelaza (Zagłębie Staropolskie na północy) oraz miedzi (Miedzianka).

Rozwinięty różnorodny, lecz dość słabo zmodernizowany i sprywatyzowany przemysł, skoncentrowany gł. w północnej części woj., między Końskim a Ostrowcem Świętokrzyskim; energetyka oparta na węglu kam. — duża elektrownia w Połańcu; największe znaczenie ma przemysł miner., wykorzystujący miejscowe surowce, w tym wapienniczo-gipsowy (Bukowa Góra, Gacki, gmina Sitkówka-Nowiny), cementowy (Małogoszcz, Ożarów, Sitkówka), ceramiki szlachetnej (Ćmielów, Suchedniów, Stąporków) i szklarski (Sandomierz); ważnym działem gospodarki jest także przemysł metalurgiczny (Huta Ostrowiec SA w Ostrowcu Świętokrzyskim), metal. (Kielce — m.in. największa w kraju fabryka łożysk tocznych, Stąporków, Końskie, Starachowice) i maszyn. (Kielce, Kunów, Ostrowiec Świętokrzyski), środków transportu (Starachowice, Kielce, Ostrowiec Świętokrzyski), elektrotechnicznego (Suchedniów, Włoszczowa), zbrojeniowy (m.in. zakłady Mesko SA w Skarżysku-Kamiennej produkujące amunicję); ponadto przemysł: spoż. (Kielce, Starachowice, Ostrowiec Świętokrzyski, Pińczów, Jędrzejów, Dwikozy, Kazimierza Wielka, Włoszczowa), odzieżowy (Ostrowiec Świętokrzyski, Opatów, Staszów), dziewiarsko-pończoszniczy (Jędrzejów), obuwniczy (Skarżysko-Kamienna), drzewno-papierniczy (Starachowice, Kielce, Włoszczowa), chem. (Grzybów, Kielce) oraz poligraficzny (Kielce). Rolnictwo słabo rozwinięte, pomimo dość korzystnych warunków przyr., najlepiej we wschodniej i południowej części woj.; mała przeciętna powierzchnia gospodarstw indywidualnych (ok. 5 ha) o niewielkiej produktywności i niskiej kulturze rolnej, przeludnienie wsi i wzrost bezrobocia związane gł. z utratą pracy przez ludność dwuzawodową; użytki rolne zajmują 62,6%, w tym grunty orne — 48,1%, łąki i pastwiska — 12,7%; uprawia się gł. zboża (pszenicę, żyto, jęczmień) i ziemniaki, ponadto tytoń; hodowla bydła i trzody chlewnej; rozwinięte warzywnictwo i sadownictwo, zwłaszcza w okolicach Kielc i Sandomierza, powierzchnia sadów (1,8% pow. woj.) ponad 2-krotnie większa niż średnio w kraju.

Sieć komunik. słabo rozwinięta, największe znaczenie ma tranzytowa droga i linia kol. z Warszawy do Krakowa przez Kielce, pozostałe drogi i koleje mają charakter regionalny, gł. węzeł komunik. — Kielce; żegluga na Wiśle (port w Sandomierzu); jedyne w Polsce Centrum Łączności Satelitarnej w Psarach-Kątach. W G. Świętokrzyskich i dolinie Nidy atrakcyjne tereny turyst. i rekreacyjne, których rozwój ogranicza słabe zagospodarowanie; tylko ok. 10 tys. miejsc noclegowych (najmniej w Polsce); przeważa turystyka krajoznawcza (liczne zabytki, m.in.: w Sandomierzu, Baranowie Sandomierskim, Ujeździe, Wąchocku, Krzemionkach Opatowskich, muzea w Oblęgorku i Nagłowicach, dymarki świętokrzyskie w Nowej Słupi, jaskinie, m.in. Raj), uzdrowiskowa (Busko Zdrój, Solec Zdrój) i piesza (wiele oznakowanych szlaków w G. Świętokrzyskich); ponadto turystyka specjalistyczna, kajakarstwo na Nidzie oraz alpinizm podziemny.

Przemysław Śleszyński, Marek Więckowski

Kielce, dawna Szkoła Akademicznej Górniczej