Różewicz Tadeusz, Niepokój

Różewicz Tadeusz, Niepokój

(1947), tom wierszy Tadeusza Różewicza, uchodzący za sztandarowy zbiór „poezji po Oświęcimiu”, pisanych z perspektywy przerażających doświadczeń wojennych i obozowych. Poeta nowymi środkami wyrażał krajobraz po katastrofie, ujawniając grozę wojny, powstałą próżnię i kryzys moralny w kategoriach osobniczych, pokoleniowych, narodowych i ogólnoludzkich. Nie stronił przy tym od mocnych środków wyrazu, przedstawiając los ocalonych, trawionych koszmarami wojennymi, jak np. w wierszu Lament: mam lat dwadzieścia/ jestem mordercą/ jestem narzędziem/ tak ślepym jak miecz/ w dłoni kata/ zamordowałem człowieka/ i czerwonymi palcami/ gładziłem białe piersi kobiet. Niczym generacyjną spowiedź można czytać wiersz Ocalony: Mam dwadzieścia cztery lata/ ocalałem/ prowadzony na rzeź. Wobec triumfującego pochodu relatywizmu, rozchwiania systemu wartości, człowiek staje bezradny, poszukuje na nowo oparcia i poczucia pewności. Stąd też potrzeba nadania światu od nowa porządku moralnego: Szukam nauczyciela i mistrza/ niech przywróci mi wzrok słuch i mowę. Młode pokolenie wojenne pozostaje na rozdrożu, odarte z wiary i przekonań, ale przecież — dowodzi poeta — jest stęsknione prawdy i etycznego ładu. Stan niepokoju, poszukiwania sposobu życia w świecie spustoszonym przez wojnę, która zachwiała wszystkimi akceptowanymi wcześniej ideami i porządkami moralnymi, stanowi istotę tego tomu. Sam Różewicz określał te wiersze poezją ze ściśniętym gardłem (Odwiedziny), w której lakonizmowi i redukcji metaforyki towarzyszyło napięcie między emocją podmiotu lirycznego i zimną materią obiektywnego konkretu. Ale znalazły się w nich także inne motywy, odległe od krajobrazu po katastrofie, wyrażające tęsknotę za utraconą Arkadią: domem, rodziną, nieskalaną przyrodą — uwodzącą pięknem opisu, jak w wierszu Odlot; i tęsknotę za miłością — tak sielankową, jak w wierszu Stąd: kokon miłości/ wysnuła z siebie/ dla mnie. Niepokój (i następny tom Czerwona rękawiczka) wniósł do literatury nie tylko gorący ton powojennych rozrachunków, ale także zrewolucjonizował poetykę polskiej liryki — tradycyjną wersyfikację bowiem zastąpił Różewicz bezrozmiarowym wierszem emocyjnym (w poetyce zyskał miano IV systemu).

Tomasz Miłkowski