Matejko Jan, Stańczyk

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Matejko Jan, Stańczyk podczas balu na dworze królowej Bony po utracie Smoleńska

autor — Matejko Jan

data powstania — 1862

technika — olej, płótno

wymiary — 88 × 120 cm

miejsce przechowywania — Muzeum Narodowe w Warszawie

Koncepcja malarstwa historycznego Jana Matejki ukształtowała się pod istotnym wpływem historiozoficznych idei Józefa Szujskiego, który współczesną rację stanu łączył i uzasadniał faktami z przeszłości, a za cel nauki historycznej uważał dydaktyzm: wiedza o przeszłości powinna pobudzać współczesnych do refleksji nad własnym postępowaniem i dostarczać im moralnych pouczeń.

W obrazie Stańczyk Matejko, zaniepokojony wydarzeniami poprzedzającymi wybuch powstania styczniowego, po raz pierwszy przedstawił swe gorzkie refleksje, dotyczące dziejów Rzeczypospolitej Obojga Narodów i przyczyn jej upadku. Bohaterem dzieła uczynił Stańczyka (ok. 1480–1560) — błazna na dworze Jagiellonów, któremu nadał własne rysy, chcąc w ten sposób podkreślić fakt, że współcześnie tylko artysta, podobnie jak w przeszłości nadworny błazen, może mówić prawdę wprost. Zadumany królewski błazen siedzi samotnie przy stole, na którym leży list z wiadomością o utracie Smoleńska, ważnej dla Polski i Litwy twierdzy na wschodniej rubieży, zdobytej przez wojska moskiewskie w 1514, podczas gdy król wraz z dworem pogrążony jest w beztroskiej zabawie. Wedle Matejki królewski błazen był jedynym człowiekiem dostrzegającym nadciągające niebezpieczeństwo i w okresie rozkwitu państwa przewidującym jego upadek, spowodowany nie tyle działaniami wrogów, ile nieumiejętnością przewidywania i polityczną beztroską władcy. Tę samą funkcję osoby „jasnowidzącej”, przeczuwającej przyszłe konsekwencje wydarzeń, Stańczyk spełnia w Hołdzie pruskim (1882).

Dariusz Konstantynów

Matejko Jan, Stańczyk, 1862 — Muzeum Narodowe, Warszawa