Korzenie filozoficzne Jako idea normatywna zawierająca propozycje odpowiedzi na fundamentalne pytania o sens, cel i funkcje szeroko rozumianej władzy (nie tylko politycznej), subsydiarność inspirowała europejską filozofię polityki, podmiotu (działania ludzkiego) i społeczeństwa od początków ich istnienia. Rodowód idei sięga arystotelesowskiej koncepcji istoty ludzkiej spełniającej swoje cechy gatunkowe w działaniu (in actu), jakie podejmuje ona wspólnie z innymi „wolnymi i równymi” na rzecz dobra ogółu. Egzystencjalna niezdolność człowieka do autarkicznego zaspokojenia swoich potrzeb zmusza go do zespolenia indywidualnych wysiłków. Motyw ten prowadzi człowieka do powołania wspólnot służących szczęściu i udoskonaleniu jego życia: rodziny (oikia), gminy (kome) i związku obywatelskiego (koinonia politike). Zadaniem każdej z tych instytucji jest dążenie do osiągnięcia maksymalnego poziomu samowystarczalności, zaś w sytuacji gdy nie jest to możliwe instytucje „wyższego rzędu” mają obowiązek wspomagania instytucji na niższym szczeblu. W ten sposób cele, kompetencje i zakres działania poszczególnych instytucji społecznych wzajemnie dopełniają się, natomiast ich autonomia jest gwarancją ograniczenia władzy politycznej jedynie do spraw niezbędnie koniecznych, aby można było ją sprawować. Państwo (polis) jest w tym kontekście instytucją polityczną wtórną i służebną wobec samoorganizujących się wspólnot obywateli („wspólnota wspólnot”). Wyznaczenie mu tej roli spełnia etyczny aspekt zasady subsydiarności zawarty w poglądzie, iż podstawowe zasady organizacyjne państwa należy definiować z perspektywy rozumu i siły moralnej człowieka.
Rozwój idei Kontynuację arystotelesowskiej idei subsydiarności podjęli w swojej twórczości m.in. św. Tomasz z Akwinu, J. Althusius, G.W.F. Hegel, J.S. Mill, P-J. Proudhon, A. Kuyper, W.E. Ketteler, M. Tarapelli i in. Do jej przekształcenia się w zasadę immanentnie związaną z podmiotową koncepcją człowieka jako istoty rozważnej i odpowiedzialnej, społeczeństwa obywatelskiego i państwa stojącego na straży praw i godności jednostek przyczyniły się w szczególności:
1) Opozycyjna wobec doktryny suwerenności J. Bodina, teoria umowy społecznej i poszanowania autonomii Althusiusa (Politica methodice digesta 1603). Według niego społeczeństwo jest zbiorem wspólnot powstałym w wyniku wzajemnie nakładających się na siebie umów politycznych o coraz szerszym zasięgu. Wspólnoty te żyją razem, lecz posiadają własną osobowość i własne cele, a także są wyposażone w środki umożliwiające im osiąganie tych celów. Każdy poziom umowy winien być szanowany: poziom najwyższy nie anuluje poziomu najniższego, ani też nie ma tytułu do ingerowania w sprawy jemu przypisane. Zadaniem władzy centralnej jest uzupełnianie niedostatków wynikających z działań władzy na niższych szczeblach oraz zapewnienie całej społeczności pokoju. Doktryna Althusiusa wywarła duży wpływ na teorie liberalne w Anglii i w Holandii.
2) Myśl polityczna szkocko-angielskiego oświecenia (J. Locke, A. Ferguson), liberalizmu Milla oraz niemieckich ordoliberałów (W. Röpke, A. Müller-Armack), w których nacisk położono na decentralizację władzy państwowej i jej funkcje usługowe wobec społeczeństwa, autonomię i samowystarczalność wspólnot lokalnych jako fundamentalne przesłanki społeczeństwa otwartego oraz gwarancje prawne swobód obywatelskich.
3) Społeczna nauka Kościoła, a zwłaszcza jej współczesny kształt filozoficzny, antropologiczny, etyczny i społeczno-ustrojowy, nadany przez encykliki Leona XIII (Rerum novarum, 1891), Piusa XI (Quadragesimo Anno, 1931), wykładnię wyznaczoną przez dokumenty Soboru Watykańskiego II (1962–65) oraz koncepcje personalizmu społecznego (E. Mounier, J. Maritain, ks. W. Granat).
Subsydiarność jako integralny składnik społecznej nauki Kościoła Treść zasady subsydiarności została oparta na pojmowaniu osoby ludzkiej jako jednostkowego, indywidualnego, substancjalnego, cielesno-duchowego podmiotu zdolnego działać w sposób rozumny, dobrowolny, moralny i społeczny w celu harmonijnego ubogacenia siebie i innych ludzi w zakresie kultury (Granat, Personalizm chrześcijański, 1985). Swoje cele przyrodzone i nadprzyrodzone człowiek może osiągnąć jedynie poprzez działanie w ramach społeczności nakierowanej na realizację tychże celów. Na miano wspólnoty personalistycznej zasługuje tylko taka, w której bierze się pod uwagę wszechstronny rozwój i zaspokajanie potrzeb ludzkich, a nie tylko ich wybranych rodzajów. W przeciwieństwie do redukcjonistycznych koncepcji człowieka sprowadzających motywy jego postępowania do np. sfery produkcji, wytwarzania i konsumpcji (homo oeconomicus) lub władzy politycznej (homo politicus), wspólnota ta przychodzi z pomocą jednostce w osiąganiu jej „dobro-bytu” czy też „dobrostanu” obejmującego zarówno potrzeby materialne, jak i duchowe. Naturalną konsekwencją zróżnicowanego charakteru tych potrzeb jest pluralizacja form organizacyjnych życia społecznego na różnych jego poziomach i w różnych sferach. Oprócz rodziny, której przypadają pierwszorzędne rola i miejsce, do form tych należą rozmaite i zarazem komplementarne wobec siebie wspólnoty, kluby, stowarzyszenia i ruchy powołane do życia przez ich członków w celu realizacji istotnych dla nich zadań, potrzeb i interesów: zawodowych, gospodarczych, kulturalnych, politycznych, oświatowych itp. Ponieważ zasada pomocniczości determinuje działania indywidualne i zbiorowe, układ tych form odbiega zasadniczo od liberalnego modelu życia społecznego pod względem funkcjonalnym, aksjologicznym i strukturalnym. W ujęciu społecznej nauki Kościoła do naczelnych zasad organizacji życia społeczno-politycznego należą: zasada organicznej budowy społeczności państwowej, której konsekwencją jest zasada samorządności i zasada federacji; zasada decentralizacji władzy państwowej; zasada demokracji. Implementacja tych zasad w zgodzie z ideą subsydiarności ma przyczyniać się do rozwoju wolności indywidualnej w połączeniu jednak z rozbudzaniem więzi solidarności społecznej, współodpowiedzialności i współdziałania. Celem nadrzędnym ma być urzeczywistnianie interesu ogółu będącego „sumą tych warunków życia społecznego, dzięki którym jednostki, rodziny i zrzeszenia mogą pełniej i łatwiej osiągnąć swoją doskonałość” (Paweł VI, Gaudium et spes). Każda osoba musi podjąć się swojej części odpowiedzialności w budowaniu społeczeństwa bardziej sprawiedliwego i braterskiego. Identyfikowanie się z dobrem ogółu powinno skłaniać jednostkę do samoograniczenia roszczeń wolnościowych na rzecz ponoszenia pewnych wyrzeczeń związanych z jego realizacją. Winna się ona także wykazać odpowiedzialnym korzystaniem z wolności i praw oraz gotowością podporządkowania się ustalonym zasadom i normom życia publicznego. Aby współpraca obywateli wykonywana ze świadomością pełnienia obowiązku przynosiła w życiu codziennym państwa pomyślne skutki, niezbędne jest ustanowienie pozytywnego porządku prawnego, który określałby odpowiedni podział funkcji i organów władzy państwowej i zarazem stanowiłby skuteczną rękojmię wykorzystania praw indywidualnych bez wyrządzania komukolwiek szkody.
Współczesne interpretacje Do zasady subsydiarności odwołują się wprost lub pośrednio główne nurty i kierunki współczesnej myśli społeczno-politycznej, w tym przede wszystkim chrześcijańska demokracja, konserwatyzm, socjaldemokracja (w programie tzw. Nowej Trzeciej Drogi) i liberalizm socjalny. Treść zasady jest przywoływana w kontekście rozważań dotyczących precyzacji granic swobód działania i warunków korzystania z nich przez obywateli i władzę. Subsydiarność znajduje zastosowanie nie tylko w dziedzinie polityki, ale wszędzie tam, gdzie jest sprawowana władza. Jako zasada regulatywna ma ona przyczyniać się do względnie harmonijnego rozwiązywania napięć i konfliktów powstałych między podmiotem indywidualnym, podmiotami społecznymi i instytucjonalnymi. Za ogólną regułę postępowania przyjmuje się przyznanie pierwszeństwa „mniejszego przed większym, zdecentralizowanego przed scentralizowanym, dynamiki przed statyką”. W odniesieniu do państwa zasadę pomocniczości interpretuje się jako poparcie dla rozszerzania władzy ciał pośrednich i społeczeństwa obywatelskiego. W administracyjnym wymiarze istotą subsydiarnego przepływu uprawnień jest dążenie do rozwijania i umacniania pozycji ustrojowej regionalnych i lokalnych instytucji samorządu terytorialnego. Oznacza to przekazywanie im szerszych kompetencji prawnych, w tym podejmowania samodzielnych inicjatyw, a także środków finansowych niezbędnych w realizacji nabytych uprawnień. Dewolucja władzy polegająca na przeniesieniu jej z organu centralnego na organy lokalne ma umożliwić podejmowanie decyzji na poziomie jak najbardziej zbliżonym do tych, których decyzje te dotyczą. Wynika to z założenia, iż w społeczności lokalnej obywatel doświadcza życia w demokracji, przyswajając sobie jej normy i standardy moralno-kulturowe.
Subsydiarny charakter państwa W myśl zasady subsydiarności państwo winno nadal być aktywne w życiu społeczeństwa dla podtrzymywania i stymulowania podsystemów społecznych. Jego bezpośrednią i nadmierną ingerencję uznaje się jednak za szkodliwą ze względu na konsekwencje polityczno-społeczne w postaci centralizmu i biurokratyzmu aparatu państwa, wzrost postaw klientelistycznych oraz zanikanie odpowiedzialności i solidarności wśród obywateli. Oparcie polityki państwa na zasadzie pomocniczości ma prowadzić do deetatyzacji dobra wspólnego ujmowanego jako cel polityczny, a nawet samej polityki, albowiem każdy obywatel, każda osoba prawna staje się podmiotem interesu ogółu. Rola państwa sprowadza się głównie do kreowania i utrzymywania instrumentów prawnych i instytucjonalnych umożliwiających swobodną realizację tych wszystkich oddolnych inicjatyw obywateli, które są wyrazem ich samoorganizacji oraz samodzielnego znalezienia rozwiązania zaistniałych problemów („pomoc dla samopomocy”). Kierując się zasadą, iż „tyle wolności ile możliwe, państwa ile konieczne”, instytucje państwowe powinny ingerować jedynie w sytuacjach wyjątkowych i przy założeniu tymczasowości swoich działań. Muszą one jednocześnie podjąć wszelkie wysiłki zmierzające do przywrócenia autonomii obywatelom. Na pomoc ze strony państwa o charakterze negatywnym (defiskalizacji) lub pozytywnym (subwencji) mogą także liczyć osoby prawne (stowarzyszenia, fundacje, instytucje prywatne) lub niepaństwowe instytucje publiczne, które wypełniają istotne zadania we wszystkich dziedzinach dotyczących interesu ogółu: edukacji, ochronie zdrowia, kulturze, opiece społecznej itd.
Implementacja zasady w prawie UE Subsydiarność stała się jedną z podstawowych zasad porządku prawnego Unii Europejskiej. Zachowując jej ogólny sens, sygnatariusze Traktatu o Unii Europejskiej z 1992 uznali, że ich celem jest „tworzenie coraz ściślejszego związku między narodami Europy, w którym decyzje są podejmowane na szczeblu jak najbliższym obywatelowi” (art. A). W praktyce integracyjnej subsydiarność odnosi się z jednej strony do podziału zadań między organami Unii a administracjami rządowymi, zaś z drugiej — dotyczy zakresu prawodawstwa wspólnotowego, zarówno w aspekcie przedmiotowym, jak i charakteru regulacji. Działanie organów Unii uznaje się za uzasadnione i zgodne z zasadą subsydiarności wówczas, gdy cele proponowanych działań nie mogą być osiągnięte w sposób wystarczający przez działanie państw członkowskich w ramach ich krajowego systemu prawnego, a zatem mogą być lepiej osiągnięte przez działanie Wspólnoty.
