mazowieckie, województwo
 
Encyklopedia PWN
mazowieckie, województwo,
woj. (od 1999) w środkowowschodniej części Polski;
graniczy na północy z woj. warmińsko-mazurskim, na wschodzie z podlaskim i lubel., na południu ze świętokrzyskim, na zachodzie z łódz. i kujawsko-pomor.; powstało z województw: warsz., części płoc., ciech., siedl., radom., skiern., ostr,. oraz niewielkich fragmentów łomż. i bialskopodl.; największe w kraju pod względem powierzchni — 35 558 km2 i liczby ludności — 5,4 mln mieszk. (2021); stol. — Warszawa (stol. Polski), pozostałe większe miasta: Radom, Siedlce, Ostrołęka, Płock, Pruszków, Legionowo, Ciechanów; dzieli się na 5 powiatów grodzkich, 37 ziemskich i 314 gmin. Województwo prawie w całości leży w obrębie peryglacjalnych Nizin Środkowopol., jedynie zachodnie fragmenty sięgają na młodoglacjalne Pojezierza Południowobałtyckie (południowa część Kotliny Płockiej i południowo-wschodnia Pojezierza Dobrzyńskiego) a południowe — na Wyż. Małopol. (północny skraj Wyż. Kieleckiej obejmujący część Garbu Gielniowskiego i Przedgórza Iłżeckiego); najwyższe wzniesienia na południu — w Garbie Gielniowskim (325 m), najniższe w dolinie Wisły w okolicy Jez. Włocł. (ok. 57 m). Przez środkową część woj. z południowego wschodu na północny zachód przebiega dolina Wisły (Dolina Środkowej Wisły, Kotlina Warsz. i Kotlina Płocka), z licznymi tarasami, na których miejscami występują wydmy i bagna (Puszcza Kampinoska). Dolinę otaczają peryglacjalne, zbud. z piasków, żwirów i glin zwałowych, równiny i wysoczyzny denudacyjne: na północy Niz. Północnomazow. z leżącymi na jej krańcach równinami sandrowymi (Kurpiowską i Raciąską), w części środkowej Niz. Środkowomazow., przechodząca na wschodzie w Niz. Południowopodlaską a na południu w obszar Wzniesień Południowomazowieckich. Krajobraz urozmaicają doliny rzek: na wschodzie Podlaski Przełom Bugu przechodzący ku zachodowi w Dolinę Dolnego Bugu, na północnym wschodzie Dolina Dolnej Narwi (obie łączą się w obrębie Kotliny Warsz.), na południu Dolina Białobrzeska wykorzystana przez dolny bieg Pilicy. Północno-zachodni skraj woj. mazow. zajmują fragmenty Pojezierza Dobrzyńskiego i sandru Równiny Urszulewskiej, południowy — niewysokie, częściowo przykryte piaskami czwartorzędowymi, pasma wzniesień Garbu Gielniowskiego (zbud. z piaskowca) i Przedgórza Iłżeckiego (wapień). Klimat kształtują ścierające się masy powietrza oceanicznego i kontynent. (z przewagą tych ostatnich); średnia roczna temperatura w Kotlinie Warsz. przekracza 8°C, na pozostałym obszarze — 7,5°C, obniżając się ku północnemu wschodowi do poniżej 7°C; opady 500–600 mm; okres wegetacyjny 195–205 dni. Osią hydrograficzną jest Wisła, która na obszarze woj. mazow. przyjmuje duże dopływy: Narew (z Bugiem), Pilicę, Bzurę, Wkrę; jezior naturalnych mało, najwięcej w okolicy Gostynina; na Wiśle utworzono Jez. Włocławskie (częściowo w granicach woj. mazow.), na Narwi i Bugu — Jez. Zegrzyńskie; w Kotlinie Warsz. największy w kraju basen wód subartezyjskich. Przeważają gleby słabe i średnie, jedynie na Równinie Łowicko-Błońskiej i Wysoczyźnie Ciechan. występują czarne ziemie, a w dolinach Wisły, Bugu, Bzury żyzne mady, na pozostałym obszarze — gleby płowe, bielicowe, rdzawe i bielice, w dolinie Narwi i częściowo Pilicy — gleby torfowe. Szata roślinna znacznie przekształcona przez człowieka, przeważają krajobrazy roln.; lasy, gł. sosnowe, zajmują 23,4% pow. (mniej jedynie w woj. łódz.); największe obszary leśne to puszcze: Kampinoska, Pilicka, Kozienicka, Biała, Kurpiowska. Wody powierzchniowe, gł. rzeki silnie zanieczyszczone; największe emisje szkodliwych substancji w Warszawie, Płocku, Kozienicach i Ostrołęce; niecałe 30% pow. woj. stanowią obszary prawnie chronione — m.in. Kampinoski Park Nar. i 9 parków krajobrazowych. Dość duża gęstość zaludnienia — 152 mieszk. na km2 (2021), najgęściej (poza miastami) są zaludnione tereny dawnych woj. warsz. i skiern.; ludność miejska stanowi 64,5% ogółu ludności woj. mazow. (średnio w Polsce 61%); duży odsetek kobiet (52,2%); ujemny przyrost naturalny (–3,6‰), o wzroście liczby ludności decyduje dodatnie saldo migracji (2,0‰); bezrobocie niższe niż przeciętnie w kraju (4,6%). Województwo przem.-roln., z rozwiniętymi funkcjami metropolitalnymi Warszawy; gospodarka w b. dużym stopniu zrestrukturyzowana i zmodernizowana, gł. w aglomeracji warsz.; największe w kraju inwestycje zagr., zwłaszcza w Warszawie i okolicach, m.in. Daewoo Motor, France Telekom, Pepsico, Citibank, JP Morgan, Thomson Multi Media, Procter&Gamble; rozwój gospodarczy regionalnie nierównomierny; najniższe bezrobocie i najwyższe dochody są w aglomeracji warsz. (zwłaszcza Warszawa — ważne centrum przem., gł. ośr. finansowy, handl., nauk. i kult. regionu i kraju) oraz w Płocku; najsłabiej są rozwinięte obszary peryferyjne (m.in. okolice Przysuchy, Lipska, Zwolenia, Łosic, Żuromina). Województwo nie jest zasobne w surowce miner.; występują małe, nie eksploatowane złoża węgla brunatnego (Głowaczów), rud żelaza (Przytyk) i soli potasowej (Iłża); wydobywa się surowce skalne, m.in. piaski, glinę. Dobrze rozwinięty różnorodny przemysł, w znacznej części o wysokiej technologii; dużą rolę w gospodarce odgrywa energetyka (Kozienice — elektrownia opalana węglem kam., mniejsze w Ostrołęce i Warszawie — Żerań, Kawęczyn, Siekierki i in.) oraz przemysł: elektrotechniczny i elektroniczny (Warszawa, Pruszków, Ożarów Mazow., Radom, Skierniewice, Ostrów Mazow., Węgrów, Przasnysz), środków transportu (Warszawa, m.in. samochodowy, inwestycje Daewoo Motor, Wyszków, Płońsk), maszyn. (Warszawa, Płock, Skierniewice, Ciechanów), metal. (Warszawa, Radom, Siedlce), precyzyjny (Warszawa, Błonie, Milanówek, Radom), hutnictwo żelaza (Warszawa — Huta Luccini) oraz przemysł chem. (Warszawa, Płock — wielka rafineria i petrochemia), w tym farm. (Warszawa, Grodzisk Mazow.), tworzyw sztucznych i włókien chem. (Pionki, Sochaczew), wyrobów z tworzyw sztucznych (Łaskarzew, Przasnysz, Mińsk Mazow.); ponadto przemysł skórz.-obuwniczy (Radom, Mława), włók. (Żyrardów, Płock, Siedlce) i odzieżowy (Warszawa, Garwolin, Płock), materiałów budowlanych, gł. betonów (Warszawa, Radom), cementowy (Wierzbica), ceramiki budowlanych (Zielonka) oraz szklarski (Wyszków, Pilawa, Ożarów Mazow., Wołomin), spoż. (Warszawa, Ostrołęka, Ciechanów, Sokołów Podlaski, Siedlce, Warka, Radom, Przysucha, Skierniewice, Płock, Płońsk), papierniczy (Ostrołęka, Konstancin-Jeziorna), stolarki budowlanej (Wołomin, Ciechanów, Płock), meblarski (Warszawa, Wyszków, Ostrów Mazow., Kozienice), poligraficzny (Warszawa i okolice), zbrojeniowy (Warszawa, Pionki, Radom). Większość przemysłu skupiona w Warszawskim Okręgu Przemysłowym. Rozwój, zwłaszcza w Warszawie i okolicach, budownictwa mieszkaniowego wielo- i jednorodzinnego oraz infrastruktury biurowej (m.in. ze względu na brak wolnych powierzchni w stolicy, najwyższe w kraju i jedne z wyższych w świecie ceny gruntów i wynajmu); duże znaczenie mają usługi, zarówno rynkowe (pośrednictwo finansowe, handel i in.), jak i nierynkowe (edukacja, administracja państw., ochrona zdrowia), gdzie zatrudnienie znajduje większość ogółu pracujących poza rolnictwem mieszkańców w.m.; wiele specjalistycznych centrów handl., m.in. spoż., ogrodniczych, instalacyjno-sanitarnych itd., w tym hipermarketów, gł. w Warszawie i okolicach (m.in. Makro Cash and Carry, Géant, Ikea, Carrefour, Tesco). Rolnictwo dość dobrze rozwinięte, mimo mało sprzyjających warunków przyr. (m.in. słabe gleby); duże zróżnicowanie struktury i towarowości produkcji; użytki rolne zajmują 67,7% pow. woj., w tym grunty orne — 46,1%, łąki i pastwiska — 14,5%; do gospodarstw indywidualnych należy 97,6% użytków rolnych (w kraju 91,2%) — średnia pow. gospodarstwa zbliżona do przeciętnej krajowej; uprawia się gł. zboża (żyto, pszenicę) i ziemniaki (zwłaszcza na wschodzie); hoduje się bydło mleczne, trzodę chlewną, drób; stadniny w Łącku i Kozienicach; istotną rolę odgrywa sadownictwo, gł. śliwy i jabłonie, i warzywnictwo, zwłaszcza papryka, pomidory, ogórki, m.in. w okolicach Grójca i Warki największa koncentracja sadów i ogrodów warzywnych w Polsce; uprawa kwiatów, krzewów i drzew ozdobnych; najlepiej rozwinięte tereny roln. leżą na południe, południowy zachód i północny zachód od Warszawy. Gęsta sieć komunik., rozwinięta gł. wokół węzła warsz., skąd rozchodzą się promieniście linie kol. i drogowe; gł. linie kol. i drogi: z Berlina do Moskwy przez Warszawę, z Warszawy do Krakowa i Katowic (m.in. Centralna Magistrala Kol. i tzw. Droga Katow.) oraz do Gdańska; znaczny ruch tranzytowy, planowana budowa autostrad; drogi wodne na Wiśle, dolnej Narwi, Kanale Żerańskim; krajowy i międzynarodowy port lotniczy w Warszawie; jedyne w Polsce metro (w Warszawie); rurociąg Przyjaźń (z odnogą do płoc. rafinerii), planowana budowa tranzytowego gazociągu z Rosji do Europy Zachodniej. Przeciętne przyr. walory turyst. i uzdrowiskowe (Konstancin-Jeziorna); dogodne warunki do rekreacji (rozległe lasy puszcz: Kampinoskiej, Kurpiowskiej i Białej, okolice Jez. Zegrzyńskiego, doliny: Bugu, Narwi, Liwca, Wkry, Pojezierze Gostynińskie); rozwój turystyki weekendowej i budownictwa letniskowego; bardzo licznie, także przez turystów zagr., jest odwiedzana Warszawa (zabytki, instytucje i imprezy kult., kongresy, targi i in.), Płock, Pułtusk, Żelazowa Wola; w północno-wschodniej części woj. zachowany folklor kurpiowski (Myszyniec i in.), w Orońsku Centrum Rzeźby Pol.; ośrodek kultu religijnego w Niepokalanowie.
Przemysław Śleszyński, Marek Więckowski
zgłoś uwagę
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia