Werona, Verona,
m. w północnych Włoszech, w regionie Wenecja Euganejska, na przedgórzu Alp Weneckich, nad rz. Adyga;
Werona
Encyklopedia PWN
jeden z gł. ośr. gosp. i kult. północnych Włoch; przemysł spoż. (w tym tytoniowy), maszyn. (maszyny roln.), chem., papierniczy, poligraficzny, włók., skórz.-obuwniczy, drzewny (gł. meblarski, zapałczany), hutnictwo żelaza; ośrodek handlowy w regionie intensywnego rolnictwa (uprawa gł. kukurydzy, ryżu, fasoli); międzynar. targi roln.; ważny węzeł kol. i drogowy; uniw. (zał. 1982); ośr. turyst. (rzekomy grób Romea i Julii — bohaterów dramatu W. Szekspira); muzea (m.in. archeol.).
Historia. Założona w V lub IV w. p.n.e.; od 89 r. p.n.e. kolonia rzymska; od 49 r. p.n.e. rzymskie municypium, ważny ośrodek adm. i gosp. cesarstwa; rezydencja Teodoryka Wielkiego (od 489), następnie ośr. księstwa longobardzkiego, potem marchii cesarstwa; od 1135 komuna miejska, 1164 na czele koalicji antycesarskiej (zw. ligą werońską), połączonej 1167 z Ligą Lombardzką. Rozkwit za panowania Scaligerów, którzy przyłączyli do Werony m.in. Vicenzę (1314), Padwę (1328) i Treviso (1329), narażając się tym na konflikt z Wenecją, Mediolanem i Florencją; opanowana 1387 przez Viscontich, do 1403 we władaniu Mediolanu, następnie Wenecji (od 1405); od tego czasu utrata znaczenia polit. (na czym zaważyło także skłócenie szlachty Werony, znajdujące lit. odzwierciedlenie w Romeo i Julii W. Szekspira) i gosp. (zwłaszcza upadek słynnego sukiennictwa); 1630 wyludniła Weronę epidemia dżumy (z 54 tys. mieszk. ocalało 33 tys.). W 1796 zajęta przez Francuzów i wraz z Wenecją 1797 przekazana Austrii, pozostała w jej władaniu do 1866 (z przerwą 1805–14); 1822 miejsce ostatniego kongresu Świętego Przymierza; ufortyfikowana Werona, wraz z Peschierą, Mantuą i Legnano, weszła w skład czworoboku twierdz, zabezpieczającego panowanie Austrii w północnych Włoszech. Po przyłączeniu 1866 do zjednoczonego Królestwa Włoskiego szybki rozwój gospodarczy, zwłaszcza po zbudowaniu 1882 zapory chroniącej przed wylewami Adygi.
Zabytki. Pozostałości budowli rzymskich (amfiteatr z I w.); mury miejskie (XI, XIV, XV w.); katedra (XII, XV–XVI w.) z rom. baptysterium; kościoły, m.in.: SS. Tosca e Teuteria (V, VIII, XII w.), S. Zeno Maggiore (IX, XII–XIV w.), S. Fermo Maggiore (XI, XIII w.), SS. Apostoli i S. Lorenzo (XII w.), S. Maria Antica (XII, XVI w.) — obok got. nagrobki Scaligerów (XIV w.), S. Anastasia (XIII–XIV, XV w.), S. Giorgio in Braida (XV–XVI w.); got. zamek Scaligerów, Castelvecchio (XIV w.); pałace: del Comune (XII, XV w.), del Governo (XIII w.), dei Tribunali (XIV, XV, XVII w.), Maffei (XVII w.); Loggia del Consiglio (XV w.); budowle M. Sanmichelego, m.in. bramy miejskie, pałace — Pompei, Canossa, Bevilacqua; domy (XIV w.); hist. centrum W. zostało wpisane na Listę Świat. Dziedzictwa Kult. i Przyr. UNESCO.
