Tienszan

Tienszan

[chiń., ‘niebiańskie góry’],

kirg. Tjańszan, Tân 'šan', kazachskie Tjan-Szan, Tân'-Šan', ros. Tiań-Szań, Tjan'-Šan', tadż. Tijonszon, Tiënšon, uzb. Tyan-Shan,

system górski w środkowej Azji, w Kirgistanie, Kazachstanie, Tadżykistanie, Uzbekistanie i Chinach;

dł. ok. 2500 km; najwyższe szczyty: Szczyt Zwycięstwa (7439 m) i Chan Tengri (6995 m); zbud. gł. z łupków, piaskowców, wapieni, marmurów, gnejsów i granitów, sfałdowanych w orogenezach kaledońskiej i hercyńskiej; następnie zrównane i morfologicznie odmłodzone w trzeciorzędzie (w orogenezie alpejskiej); liczne trzęsienia ziemi. Dzielą się na Tien—szan Zachodni (Kirgistan i Kazachstan), obejmujący szereg pasm górskich (G. Kirgiskie, Ałatau Zailijski, Küngej Ałatau, Karatau, Ałatau Tałaski, G. Czatkalskie, G. Fergańskie, Ałatau Terskej, Kakszaał too), i Tien—szan Wschodni (Chiny), składający się z 2 równoleżnikowych ciągów pasm (północnego i południowego) rozdzielonych dolinami i tektonicznymi kotlinami (najgłębsza — Turfańska, 154 m p.p.m.). Charakterystyczne wysoko położone powierzchnie zrównania (tzw. syrty); na długich stokach wysokogórskich tworzą się strumienie błotno-gruzowe (siel). Klimat górski w strefie umiarkowanej ciepłej, suchy wybitnie kontynent.; średnia temp. miesięczna na przedgórzach w styczniu od ok. –10°C do ok. –15°C, w lipcu od 22°C do 25°C; suma roczna opadów od 300 mm na wschodzie i południu do 800 mm na północy i zachodzie (miejscami ponad 1000 mm). Rzeki Tien—szan należą do dorzecza Syr-darii (Naryn, Kara-daria), Czu, Ili, Tarymu (Sarydżaz); największe jez.: Issyk-kul, Songköl, Czatyrköl, Bosten Hu. Podnóża Tien—Szan zajmują pustynie przechodzące na wys. 400–500 m w półpustynie i suche stepy; od 1300 m stepy łąkowe (w zachodniej części Tien—szanu miejscami rosną lasy liściaste z udziałem licznych gat. drzew owocowych (m.in. jabłoni i orzechów); wyżej (do 3000–3200 m) rozciąga się piętro łąk i stepów subalpejskich przeplatanych zwłaszcza w zachodniej części Tien—szan lasami świerkowymi. Granica wiecznego śniegu na wys. od 3600–3800 m na północnym zachodzie do 4200–4450 m w części środkowej; lodowce (największe Inylczek Południowy i  Inylczek Północny) zajmują ok. 16,5 tys. km². Bogactwa miner.: rudy metali nieżel. i rzadkich, węgiel; źródła miner.; Park Nar. Ała-Arcza (G. Kirgiskie), rezerwaty: Issykkulski, Ałmacki, Aksu-Żabagyły, Naryński, Sary-Czelekski, Czatkalski, Beszarał (pow. ponad 116 tys. ha).

Tien-szan

Naryn, zapora na rzece koło osiedla Toktoguł w górach Tien-szan (Kirgistan)