Sandomierz,
m. powiatowe w województwie świętokrzyskim, na pograniczu Wyż. Sandomierskiej i Niz. Nadwiślańskiej, gł. na l. brzegu Wisły.
Sandomierz
Encyklopedia PWN
rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Ludność miasta: ogółem — 23,5 tys. mieszkańców (2019)
Gęstość zaludnienia: 810,1 os/km2 (2019)
Powierzchnia: 29 km2
Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 21°45′E, szerokość geograficzna: 50°41′N
Data założenia miasta: 2. poł. X w.
Prawa miejskie: nadanie praw — przed 1227
Oficjalne strony WWW: www.sandomierz.pl
Historia. Ślady osadnictwa z okresu neolitu; stałe osadnictwo od VIII w.; w końcu X w. gród, XI–pocz. XII w. siedziba księcia, w XII–XIII w. stol. księstwa dzielnicowego; od XII w. osada rzemieślniczo-handl. na szlaku handl. z Małopolski na Ruś, komora celna (import soli z Rusi); prawa miejskie prawdopodobnie przed 1227; zniszczony 1241, 1259–60 przez Tatarów; ponowna lokacja 1286; w XIV w.–1795 siedziba województwa; XIV–XVII w. ośr. życia kult.; XIV w. osadzono tu gminę żydowską; Żydzi, oskarżeni 1698 o mord rytualny i wypędzeni z miasta, powrócili 1862 (1939 ok. 2,5 tys. osób — ok. 40% mieszk. Sandomierza); od XV w. rozwój związany ze wzrostem znaczenia szlaku na Litwę przez Sandomierz i Lublin; w XV w. handel z miastami pruskimi, udział w spławie drewna i imporcie sukna, od XVI w. w spławie zboża; miejsce zjazdów szlachty; 1570 synod różnowierców (sandomierska zgoda); w 2. poł. XVII w. fundacje magnackie — klasztory Benedyktynek i Reformatów; 1602 H. Gostomski ufundował kolegium jezuickie zw. Collegium Gostomianum (od 1773 szkoła świecka); od 1795 w zaborze austr., od 1809 w Księstwie Warsz., od 1815 w Królestwie Pol.; 1815–37 formalnie miasto wojew. (siedziba w Radomiu); 1837–1975 i od 1999 siedziba powiatu; 1818 założono tu biskupstwo; od 1887 połączenie kol.; początki ożywienia gosp. w latach 30. XX w. W czasie okupacji niem. 1942 obóz dla jeńców sowieckich (ponad 1,7 tys. osób), 1942–44 obóz pracy przymusowej, 2 getta: 1942 (ok. 5,2 tys. osób, ok. 1 tys. zamordowano, pozostali wywiezieni do ośr. zagłady w Bełżcu) i 1942–43 (ok. 7 tys. osób, ok. 6 tys. wywieziono do ośr. zagłady w Treblince); ośr. konspiracji. W VII–VIII 1944 w rejonie Sandomierza walki sowiecko-niem. o przyczółek na Wiśle. Miejsce urodzenia (1535) i działalności (1566–77) kompozytora M. Gomółki.
Zabytki. Miasto zał. w średniowieczu na planie szachownicowym z obszernym rynkiem. Kościoły got.: kolegiacki (od 1818 katedralny) fundacji Kazimierza III Wielkiego (ok. 1360–1382, fasada 1663–74, przebudowa 1888–95), we wnętrzu malowidła ścienne z 1. poł. XV w. (przemalowane 1932–34), wyposażenie barok. i rokokowe, późnobarok. dzwonnica (1737–43); Św. Pawła (1426–34, przebudowy XVII, XVIII w.), późnobarok. dzwonnica (XVII w.); szpitalny Św. Ducha (XV w., przebudowy XVII i XVIII w., neoklasycyst. fasada 1829); zespół klasztorny Dominikanów: kościół z późnorom. korpusem (2. ćwierć. XIII w., rekonstruowany 1907–09) i wczesnogot. prezbiterium (poł. XIII w., przebudowa 1. poł. XVII w.), wczesnogot. dzwonnica (XIII/XIV w.), skrzydło klasztoru (XIII w., przebudowa 1674); barok. zespół klasztorny Benedyktynek: kościół (1686–96 — J.M. Link, przebudowa XVIII w.), późnobarok. dzwonnica (1749–50), domek kapelana (1769–71) i ambona zewn. (1770), klasztor (1633–37, 1639–47 i 2. poł. XIII w.); barok. klasztor Reformatów (1679–89, przebudowy XIX, XX w.); kolegium Jezuitów, tzw. Gostomianum (1605–15, przebudowa 1820–26); późnogot. mansjonaria, tzw. Dom Długosza (1476–78, przebudowa XVII w., częściowo rekonstruowany 1934–35); barok. synagoga (1758, przebudowana); fragmenty murów miejskich (XIV, XVI w.) z got. Bramą Opatowską (po poł. XIV w., renes. nadbudowa z XVI w.); późnogot. zamek na miejscu grodu, fundacji Kazimierza III Wielkiego (ok. 1480, przebudowa XVI w. — m.in. 1521–26, mistrz Benedykt, oraz XVII i pocz. XIX w.); renes. ratusz (XVI w., z częścią got. z XIV w. i wieżą z XVII w., przebudowany); późnobarok. tzw. kamienica Oleśnickich (1700–80, rekonstruowana 1955–58).
