Nauka — ważniejsze daty z historii
Zgłoś uwagę
UWAGA: Po wysłaniu zgłoszenia, otrzymasz wiadomość mailową z prośbą o jego potwierdzenie.
Nauka — ważniejsze daty z historii
Ważniejsze daty z historii nauki | ||
Okres | Opis | Dziedzina |
4000–3000 p.n.e. | Cywilizacji Sumerów w Mezopotamii, uznawanej za początek cywilizacji zachodniej, znane są m.in. jednostki ciężaru i jednostki pieniężne. | Matematyka |
3000–2000 p.n.e. | W Egipcie i Mezopotamii, a także w Chinach, Indiach i Ameryce Środkowej powstają początki arytmetyki, algebry, geometrii i astronomii (matematyka czysto empiryczna bez sformułowanych ogólnie twierdzeń i dowodów). | Matematyka |
3000–2000 p.n.e. | Powstają pierwsze kalendarze i mapy gwiazdozbiorów. | Astronomia |
2000–1500 p.n.e. | W Mezopotamii powstają tablice matematyczne i teksty zadań na glinianych tabliczkach klinowych. | Matematyka |
2000–1000 p.n.e. | Pierwsze świadectwo anatomii, fizjologii i medycyny egipskiej — papirus Smitha | Medycyna |
XVII w. p.n.e. | Pierwsze świadectwo arytmetyki i geometrii egipskiej — papirus Rhinda | Matematyka |
XVI w. p.n.e. | Pierwsze świadectwo farmacji egipskiej (lista ok. 900 leków) — papirus Ebersa | Medycyna |
ok 1100 p.n.e. | Po raz pierwszy zostaje wyznaczone nachylenia ekliptyki do równika (Chiny). | Astronomia |
1 poł. VI w. p.n.e. | Tales z Miletu formułuje pierwsze twierdzenia ogólne w matematyce; próbuje wyjaśnić obserwowane zjawiska naturalne przez przemiany jednej substancji (wody). | Metodologia, Matematyka, Fizyka |
2. poł. VI w.–V w. p.n.e. | Szkoła pitagorejska wprowadza relacje numeryczne do filozofii przyrody; sformułowana zostaje hipoteza kulistości Ziemi. | Metodologia, Fizyka |
VI/Vw. p.n.e. | Parmenides z Elei pierwszy systematycznie stosuje metodę dedukcyjną. | Logika, Metodologia |
V w. p.n.e. | Herodot, Tukidydes zapoczątkowują historiografię. | Historia |
VI–III w. p.n.e. | Herodot, Arystoteles, Dikajarch, Eratostenes z Cyreny zapoczątkowują geografię. | Nauki o Ziemi |
V–IV w. p.n.e. | Leukippos i Demokryt z Abdery formułują atomistyczną teorię budowy materii. | Fizyka |
V–IV w. p.n.e. | Hipokrates zapoczątkowuje medycynę grecką. | Medycyna |
IV w. p.n.e. | Arystoteles dokonuje pierwszej klasyfikacji nauk; wyodrębnia logikę i metodologię nauk; tworzy pierwszy system logiki formalnej; rozwija nauki o państwie i społeczeństwie, tworzy pierwszy układ systematyczny zwierząt i roślin, pierwsze całościowe opracowanie wiedzy zoologicznej z zakresu anatomii, embriologii, fizjologii i systematyki. | Logika, Metodologia, Biologia, Socjologia, Polityka |
IV–III w. p.n.e. | Powstaje pierwszy system logiki zdań (szkoła megarejska i stoicka); Filon z Megary podaje definicję implikacji, zostają wprowadzone inne funkcje prawdziwościowe (negacja, koniunkcja i alternatywa), a także schematy inferencyjne (Chryzyp z Soloj). | Logika |
ok. 300 p.n.e. | Teofrast z Eresos tworzy podstawy botaniki (opisy ok. 500 gatunków roślin w dziele De historia plantrum). | Biologia |
ok. 325 p.n.e. | Euklides tworzy pierwszy aksjomatyczny system geometrii, a także podstawy optyki geometrycznej. | Metodologia, Matematyka, Fizyka |
III w. p.n.e. | Archimedes tworzy podstawy statyki i hydrostatyki (prawo dźwigni i równi pochyłej), wprowadza metody matematyczne do fizyki; pisze prace o przekrojach stożków i powierzchni kół; opracowuje metodę wyczerpywania (pierwowzór rachunku całkowego). | Fizyka, Matematyka |
III w. p.n.e. | Arystarch z Samos (Grecja) formułuje hipotezę o ruchu Ziemi wokół Słońca (pierwsza hipoteza heliocentryczna). | Astronomia |
ok. 240 p.n.e. | Eratostenes z Cyreny (Grecja) dokonuje pomiaru długości południka ziemskiego. | Astronomia |
III–II w. p.n.e. | W Aleksandrii i Pergamonie zostaje zapoczątkowana filologia naukowa. | Filologia |
ok. 60 | Pliniusz Starszy w dziele Historia Naturalis podaje w ujęciu encyklopedycznym całokształt wiedzy przyrodniczej starożytności (m.in. spis ok. 1000 gatunków roślin). | Nauczanie, Biologia |
II w. | Klaudiusz Ptolemeusz (Grecja) zapoczątkowuje trygonometrię; opracowuje system geocentryczny; rozwija starożytną astronomię, kartografię i geografię matematyczną. | Matematyka, Astronomia |
2 poł. II w. | Galen, najwybitniejszy lekarz starożytności, tworzy podstawy anatomii i fizjologii; zapoczątkowuje fizjologię eksperymentalną; bada czynności układu nerwowego i naczyń krwionośnych; opisy dotyczące anatomii człowieka opiera na badaniach anatomicznych małp i świń; zapoczątkowuje farmację europejską (nowe formy leków — wyciągi i nalewki). | Medycyna, Biologia |
V–VI w. | Boecjusz dokonuje próby przyswojenia myśli greckiej, pisząc komentarze do Platona i Arystotelesa. | Nauczanie |
VIII w. | Przy poparciu Karola Wielkiego (renesans karoliński) powstaje europejski system oświatowy. | Nauczanie |
VIII w. | Arabowie przejmują zdobycze matematyki indyjskiej. | Matematyka |
IX w. | Alchwarizmi tworzy podstawy algebry jako samodzielnej gałęzi nauki. | Matematyka |
IX–XI w. | Powstają szkoły przyklasztorne w Auxerre, Reims, Fleury, St.Gallen, Paryżu, Chartres, Tours. | Nauczanie |
1 poł. XI w. | Awicenna pisze encyklopedyczny Kanon Medycyny. | Medycyna |
1088 | Powstaje uniwersytet w Bolonii. | Nauczanie |
XI–XII w. | Zdobycze nauki greckiej są przyswajane, za pośrednictwem przekładów arabskich, nauce europejskiej. | Nauczanie |
XII w. | W Chartres powstaje pierwsza szkoła naukowa średniowiecza. | Nauczanie |
XII–XIII w. | R. Grosseteste, R. Bacon (szkoła oksfordzka), Albert Wielki zapoczątkowują empiryczne przyrodoznawstwo w średniowiecznej Europie. | Fizyka, Metodologia |
XII–XIII w. | Powstają uniwersytety w Paryżu, Oxfordzie, Cambridge. | Nauczanie |
1202 | Leonard z Pizy (Fibonacci) wprowadza do nauki europejskiej arabski, pozycyjny, dziesiątkowy system liczbowy. | Matematyka |
XIII–XIV w. | Następuje rozwój logiki zdań: Piotr Hiszpan, Duns Szkot podają wzajemne relacje funkcji prawdziwościowych (później nazwane prawami de Morgana), W. Ockham tworzy tzw. naukę o konsekwencjach (t.j. o związkach wynikania). | Logika |
XV–XVI w. | Erazm z Rotterdamu, J. Reuchlin, G. Bude, J.C. i J.J. Scalingerowie i inni zapoczątkowują nowożytną filologię. | Filologia |
XV–XVI w. | L. Valla, N. Machiavelli zapoczątkowują krytyczną historiografię nowożytną i naukę o państwie. | Polityka, Historia |
XV–XVI w. | V. da Gama, K. Kolumb, F. Magellan i inni dokonują wielkich odkryć geograficznych. | Nauki o Ziemi |
1 poł. XVI w. | Paracelsus zapoczątkowuje chemię medyczną (jatrochemię). | Medycyna |
XVI–XVII w. | Th. Mun, J.B. Colbert i inni podejmują pierwszą próbę teoretycznej interpretacji prawidłowości występujących w gospodarce narodowej (merkantylizm). | Ekonomia |
1543 | M. Kopernik w dziele De revolutionibus orbium coelestium formułuje teorię heliocentryczną. | Astronomia |
1543 | A.Vesalius dziełem De humani corporis fabrica ... zapoczątkowuje nowożytną anatomię; sekcje ciała ludzkiego pozwalają skorygować błędne opisy Galena. | Medycyna |
1545 | G. Cardano przedstawia ogólną metodę rozwiązywania równania 3-go stopnia; wprowadza liczby urojone. | Matematyka |
XVI w. | Mercator, Orteliusz, W.J. Blaeu tworzą nowoczesną kartografię. | Nauki o Ziemi |
XVI w. | M. Servet opisuje mały obieg krwi (płucny). | Biologia, Medycyna |
2 poł. XVI w. | K. Gesner zbiera całość wiedzy zoologicznej od czasów starożytnych. | Biologia |
1570 | Tycho de Brache dokonuje obserwacji pozycyjnych planet, istotnych dla weryfikacji systemu heliocentrycznego. | Astronomia |
1583 | A. Cesalpino w dziele De plantis libri XVI przedstawia próbę sklasyfikowania świata roślin na podstawie budowy owoców i nasion, zapoczątkowując powstanie morfologii i systematyki morfologicznej. | Biologia |
1600 | Początki nauki o elektryczności; W. Gilbert przeprowadza pierwsze badania nad magnetyzmem; wysuwa hipotezę magnetyzmu ziemskiego. | Fizyka, Nauki o Ziemi |
1602 | U. Aldrovandi pierwszym dziełem o owadach zapoczątkowuje entomologię. | Biologia |
1602–1609 | Galileusz wprowadza metody eksperymentalne do przyrodoznawstwa; formułuje zasadę względności ruchu, odkrywa prawo swobodnego spadania ciał i poprawny związek między siłą a ruchem ciał; stosuje lunety do obserwacji astronomicznych. | Fizyka, Astronomia, Metodologia |
1609–1618 | J. Kepler odkrywa prawa ruchu planet. | Astronomia |
1620–1623 | F. Bacon formułuje reguły redukcyjnych metod myślenia (indukcja eliminacyjna), dokonuje klasyfikacji nauk; tworzy program uprawiania nauki empirycznej, indukcyjnej, związanej z praktyką. | Logika, Metodologia |
1625–1642 | H. Grotius, Th. Hobbes tworzą pierwsze rozwinięte systemy nauki o państwie i prawie, a także podstawy nauki prawa międzynarodowego. | Socjologia, Prawo |
1626–1637 | R. Descartes formułuje zasady metody myślenia opartej na wzorach rozumowania matematycznego. | Metodologia |
1628 | W. Harvey opisuje całościowo krążenie krwi. | Medycyna, Biologia |
1637 | R. Descartes (niezależnie P. Fermat) tworzy podstawy geometrii analitycznej. | Matematyka |
1643 | E. Toricelli wykazuje istnienie ciśnienia atmosferycznego. | Fizyka |
1650 | B. Varenius tworzy nowożytną geografię, w dziele Geographia generalis ... przedstawia syntetyczny pogląd geograficzny na Ziemię. | Nauki o Ziemi |
1651 | W. Harvey zapoczątkowuje współczesną embriologię. | Biologia |
ok. poł. XVII w. | P. Fermat formułuje pierwsze twierdzenia rachunku różniczkowego; powstaje teoria liczb. | Matematyka |
1654–1657 | B. Pascal, P. Fermat tworzą podstawy matematycznej teorii prawdopodobieństwa. | Matematyka |
1656 | M. Boym wydaje dzieło Flora sinensis — pierwszą florę Chin. | Biologia |
ok. 1660; 1660 | F.M. Grimaldi po raz pierwszy obserwuje dyfrakcję światła. | Fizyka |
1661 | R. Boyle publikuje dzieło The Sceptical Chymist, w którym określa pierwiastki chemiczne jako proste trwałe substancje nie dające się rozłożyć na części składowe; rozwija jakościową analizę chemiczną. | Chemia |
1661–1662 | R. Boyle (niezależnie E. Mariotte — 1676) formułuje prawo proporcjonalności objętości i ciśnienia gazu w przemianie izotermicznej. | Fizyka |
1662–1666 | Powstają pierwsze towarzystwa naukowe — Royal Society of London for the Promotion of Natural Knowledge (1662), Académie des Sciences de Paris (1666). | Nauczanie |
1665–1667 | R. Hook odkrywa i opisuje komórkę roślinną. | Biologia |
1668 | F. Redi podaje pierwszy dowód przeciw teorii samorództwa (doświadczenia m.in. z mięsem skażonym jajami muchy mięsnej). | Biologia |
2. poł XVII w. | A. von Leeuwenhoek odkrywa świat mikroorganizmów przy użyciu udoskonalonego przez siebie mikroskopu; badania struktury tkanek roślinnych i zwierzęcych za pomocą mikroskopu; powstają pierwsze opisy bakterii, pierwotniaków i plemników. | Biologia |
1672 | I. Newton formułuje korpuskularną teorię światła | Fizyka |
1675–1714 | G.W.Leibniz, I. Newton tworzą podstawy analizy matematycznej (rachunek różniczkowy i całkowy). | Matematyka |
1675, 1682 | M. Malpighi i N. Grew tworzą podstawy anatomii roślin, M. Malphigi tworzy podstawy anatomii mikroskopowej, odkrywa naczynia włosowate. | Biologia |
1676 | O. Römer stwierdza, że prędkość światła jest skończona. | Fizyka |
XVII–XVIII w. | Bollandyści, J. Mabillon i inni rozwijają źródłoznawstwo i nauki pomocnicze historii. | Historia |
ok. 1680; 1680 | G.W. Leibniz dokonuje pierwszej próby stworzenia logiki symbolicznej. | Logika |
1687 | I. Newton podaje matematyczne sformułowanie zasad dynamiki, tworząc podstawy mechaniki teoretycznej, a także formułuje prawa powszechnego ciążenia. | Fizyka, Astronomia |
1690 | Ch. Huygens podaje falową teorię światła. | Fizyka |
1693 | J. Ray wprowadza po raz pierwszy pojęcie gatunku, opisuje wiele tysięcy gatunków roślin. | Biologia |
1694 | R.J. Camerarius wykazuje doświadczalnie istnienie płci u roślin kwiatowych. | Biologia |
1697 | G.E. Stahl wysuwa hipotezę flogistonu. | Chemia |
1718 | E. Halley (W. Brytania) odkrywa ruchy własne gwiazd. | Astronomia |
1725 | G. Vico zapoczątkowuje historyzm w badaniach społecznych. | Socjologia, Historia |
1727 | S. Hales dziełem Vegetable Staticks zapoczątkowuje fizjologię roślin. | Biologia |
1735–1753 | C. von Linné (K. Linneusz) w dziele Species plantarum tworzy pierwszy uporządkowany i jednolity, choć sztuczny (oparty na liczbie pręcików i słupków), układ systematyczny świata roślin, a także pierwszy uporządkowany i jednolity układ systematyczny świata zwierząt; na trwałe wprowadza dwumienne łacińskie nazewnictwo gatunków. | Biologia |
1727–2. poł. XVIII w. | S. Hales, J. Priestley, J. van Ingenhousz zapoczątkowują badania nad fotosyntezą. | Biologia |
1728 | J. Bradley (W. Brytania) odkrywa aberrację światła. | Astronomia |
1738 | D. Bernoulli formułuje podstawy hydrodynamiki, zapoczątkowuje kinetyczną teorię gazów. | Fizyka |
1738–1748 | Rozpoczynają się prace wykopaliskowe w Herkulanum i Pompei. | Historia |
1740 | Ch. Bonnet odkrywa partogenezę (u mszyc); tworzy koncepcję drabiny jestestw. | Biologia |
2. poł XVIII w. | F. Quesnay i inni tworzą fizjokratyzm, pierwszą szkołę ekonomii politycznej. | Ekonomia |
2. poł XVIII w.–pocz.XIX w. | A. Smith, D. Ricardo tworzą szkołę klasyczną w ekonomii politycznej; powstaje teoria wartości opartej na pracy. | Ekonomia |
1743–1788 | L. Euler, J.L. Lagrange, J. D'Alembert, D. Bernoulli, P.S. Laplace i inni rozwijają mechanikę układu punktów materialnych, ciała sztywnego i hydrodynamiki. | Fizyka |
1744–1775 | L. Euler rozwija analizę matematyczną, trygonometrię, matematyczne podstawy fizyki i techniki, rachunek wariacyjny. | Matematyka, Fizyka |
1748 | M.W. Łomonosow (niezależnie 1777 — A.L. Lavoisier) odkrywa zasadę zachowania masy w reakcjach chemicznych. | Chemia, Fizyka |
1757–1766 | A. von Haller w dziele Elementa physiologiae corporis humani zbiera całą ówczesną wiedzę o działaniu i budowie organizmu ludzkiego, tworząc podstawy współczesnej fizjologii człowieka. | Biologia, Medycyna |
1759 | C.F. Wolff w dziele Theoria generationis dostarcza naukowego udokumentowania teorii epigenezy i obala teorię preformacji, dając podstawy nowoczesnej embriologii. | Biologia |
ok.1760; 1760 | L. Spallanzani przeprowadza pierwsze doświadczenia obalające koncepcję samorództwa. | Biologia |
1761–1766 | J.G. Koelreuter pracuje nad zagadnieniem płciowości roślin kwiatowych; otrzymuje pierwsze mieszańce międzygatunkowe. | Biologia |
1770–1774 | J. Priestley (niezależnie od K.W. Scheelego) odkrywa tlen i wykazuje, że jest on produkowany przez rośliny i zużywany przez zwierzęta. | Biologia, Biochemia |
1771–1785 | Ch. Coulomb (niezależnie H. Cavendish) prowadzi pionierskie prace z elektrostatyki; formułuje podstawowe prawa elektrostatyki. | Fizyka |
1773 | G.F. Rouelle uzyskuje mocznik z moczu. | Biochemia |
1770–1779 | K.W. Scheele izoluje glicerol z oliwy, z materiału biologicznego kwas cytrynowy, mlekowy i moczowy. | Biochemia |
1777 | A.L. Lavoisier wyjaśnia proces spalania jako łączenie się substancji z tlenem (obalając teorię flogistonu). | Chemia |
1779 | J. Igenhousz odkrywa zjawisko asymilacji dwutlenku węgla i oddychanie u roślin. | Biologia |
1780 | L. Spallanzani podaje kolejny dowód przeciw teorii samorództwa (doświadczenia ze sterylnymi naparami z ziół). | Biologia |
1780–1789 | A. Lavoisier wyjaśnia oddychanie komórkowe jako proces utleniania; udowadnia doświadczalnie, że tlen jest niezbędny do życia zwierząt. | Biologia, Biochemia |
1782 | R.J. Haüy tworzy podstawy krystalografii. | Fizyka |
1783 | L. Spallanzani wykazuje trawiące działanie soku żołądkowego na mięso; wysuwa teorię, że żołądkowe trawienie białek jest procesem chemicznym. | Biochemia |
1786–1799 | L. Galvani, A. Volta odkrywają i interpretują zjawiska elektryczne w organizmach zwierząt. | Biologia, Fizyka |
1786–1799 | A. Volta konstruuje pierwsze ogniwo elektryczne. | Fizyka |
1789 | A.L. de Jussieu, na podstawie wcześniejszych badań B. de Jussieu, w dziele Genera plantarum ... formułuje podstawy pierwszego naturalnego (filogenetycznego) układu systematycznego świata roślin. | Biologia |
ok. 1778–1810 | B. Rumford, H.B. Davy odkrywają związek ciepła z pracą mechaniczną. | Fizyka |
1793 | K. Spengler odkrywa zjawisko zapylania kwiatów przez owady, zapoczątkowując biologię kwiatu. | Biologia |
1793–1811 | J.B. Richter 1793 formułuje prawo stosunków równoważnikowych, J.L. Proust 1799 stosunków stałych, J. Dalton 1803 stosunków wielokrotnych, J.L. Gay-Lussac 1811 stosunków objętościowych (prawa stechiometryczne), tworząc podstawy chemii ilościowej. | Chemia |
1800–1805 | G. Cuvier tworzy podstawy anatomii porównawczej i paleontologii. | Biologia |
1800–1804 | J. Senebier, N.Th. Saussure odkrywają, że rośliny zielone syntetyzują związki organiczne z dwutlenku węgla i wody. | Biologia |
1802–1805 | P.A. Latreille zbiera i opracowuje całościowo wiedzę z zakresu anatomii, morfologii i warunków życia stawonogów, zwłaszcza owadów. | Biologia |
1.poł. XIX w. | A.L. Cauchy formułuje teorię funkcji analitycznych. | Matematyka |
1.poł. XIX w. | C.F. Gauss rozwija algebrę, teorię liczb, geometrię, teorię równań różniczkowych i teorię potencjału. | Matematyka |
1803 | J. Dalton formułuje teorię atomistyczną, wg której pierwiastki chemiczne składają się z atomów mających określoną masę i rozmiary. | Chemia, Fizyka |
1803–1811 | Th. Young odkrywa interferencję, a E. Malus polaryzację światła. | Fizyka |
1802–1857 | G.F. Grotefend, H.C. Rawlison i inni odczytują pismo klinowe. | Historia |
1804 | N.Th. de Saussure inicjuje eksperymentalne badania nad pobieraniem przez rośliny pokarmów mineralnych z gleby; udowadnia, że roślina pobiera azot nie z powietrza, lecz z gleby, przeprowadza bilans stechiometryczny przemiany gazowej w fotosyntezie, stwierdza udział wody w fotosyntezie. | Biologia, Biochemia |
1804–1811 | Jędrzej Śniadecki rozwija pogląd o krążeniu materii w przyrodzie i o jedności przyrody. | Biologia |
1805 | L.N. Vauqulein i P.J. Robiquet jako pierwsi izolują aminokwas asparginę. | Biochemia |
1805–1817 | A. von Humboldt prowadzi pionierskie prace dotyczące geografii roślin. | Biologia |
1808 | J. Dalton, A. Avogadro di Quaregna tworzą podstawy współczesnej teorii atomistycznej budowy materii. | Fizyka |
1809 | J.B. Lamarck dokonuje próby całościowego ujęcia świata organizmów żywych, tworząc pierwszą udokumentowaną teorię ewolucji uzasadniającą zmienność organizmów i wyjaśniającą mechanizm powstawania gatunków. | Biologia |
1804–1837 | B. Bolzano zapoczątkowuje współczesną teorię kwantyfikatów. | Logika |
1811 | A. Avogadro di Quaregna wysuwa hipotezę o istnieniu cząsteczek jako najmniejszej ilości substancji zdolnej do występowania w stanie wolnym. | Chemia |
1812 | P.S. Laplace rozwija teorię prawdopodobieństwa. | Matematyka |
1812 | G. Cuvier formułuje teorię kolejnych katastrof na Ziemi jako przyczyny wygasania gatunków (w ich miejsce miałyby powstawać nowe gatunki); wykrywa zasadę korelacji (współzależności budowy i funkcji poszczególnych części organizmu), tworzy podstawy anatomii porównawczej i paleozoologii. | Biologia |
1815–1829 | J.B. Lamarck w dziele Histoire naturelle des animaux sans vertebres przedstawia pierwszy układ systematyczny świata zwierząt oparty na ogólnej koncepcji drzewa genealogicznego. | Biologia |
1816 | F. Bopp tworzy podstawy gramatyki porównawczej języków indoeuropejskich. | Językoznawstwo |
1817 | A.P. de Candolle rozpoczyna wydawanie wielkiego dzieła Systeme naturel de Végétaux (od 1824 pt. Prodromus systematis naturalis), w którym rozwija i udoskonala naturalny system roślin zapoczątkowany przez A.L. de Jussieu. | Biologia |
1817–1859 | K. Ritter dokonuje syntezy wiedzy geograficznej o Ziemi z punktu widzenia „antropocentrycznego”. | Nauki o Ziemi |
1818–1830 | Th. Young, A.J. Fresnel rozwijają falową teorię światła. | Fizyka |
1820 | H.Ch. Oersted odkrywa pole magnetyczne wytwarzane przez prąd elektryczny, tj. związek elektryczności z magnetyzmem. | Fizyka |
1820 | A.M. Ampčre odkrywa wzajemne oddziaływanie przewodników, przez które płynie prąd elektryczny. | Fizyka |
J.F. Champollion odczytuje hieroglify egipskie. | Historia | |
1822 | A. Cauchy, B.P. Capeyron i inni tworzą początki teorii sprężystości. | Fizyka |
1823 | G.B. Amici odkrywa istnienie łagiewki pyłkowej. | Biologia |
1824–1832 | C.F. Gauss, J. Bolyai, M. Łobaczewski formułują pierwsze systemy geometrii nieeuklidesowych. | Matematyka, Fizyka |
1827–1837 | K.E. von Baer odkrywa komórkę jajową ssaków; formułuje tzw. prawo rozwojowe Baera, tworząc początki nowoczesnej embriologii porównawczej. | Biologia |
1827–1837 | J. von Liebig, F. Wöhler, J.B.A. Dumas tworzą podstawy chemii organicznej. | Chemia |
1828 | F.W. Wöhler po raz pierwszy syntetyzuje związek organiczny — mocznik z nieorganicznych substancji, obalając pogląd o warunkowaniu procesów fizjologicznych przez nieokreśloną „siłę życiową” (teoria vis vitalis). | Chemia, Biochemia |
1830–1833 | Ch. Lyell formułuje teorię ewolucji geologicznej, przeciwstawiając aktualizm katastrofizmowi. | Nauki o Ziemi |
1831 | M. Faraday odkrywa indukcję elektromagnetyczną. | Fizyka |
1831 | R. Brown odkrywa istnienie jądra komórkowego, zapoczątkowując cytologię roślin. | Biologia |
1833 | A. Payen i J.F. Persoz postulują centralne znaczenie enzymów w biologii. | Biochemia |
1833–1834 | M. Faraday ogłasza prawa elektrolizy, stanowiące podstawę elektrochemii. | Chemia |
1834 | W.R. Hamilton formułuje zasadę najmniejszego działania. | Fizyka |
1835 | J.J. Berzelius publikuje teorię elektrostatycznej budowy związków nieorganicznych. | Chemia |
1836 | Ch.J. Thomsen wprowadza chronologię pradziejową (epoka kamienia, brązu i żelaza). | Historia |
1836–1839 | J.J. Berzelius, J. Liebig wyjaśniają fermentację jako proces enzymatyczny. | Biologia, Biochemia |
1837 | M. Faraday wprowadza pojęcie pola fizycznego. | Fizyka |
1837–1860 | Vaucher, Thuret i inni odkrywają płciowość u glonów, Ch.G. Ehrenberg, Tulasne i inni u grzybów. | Biologia |
1838 | G.J. Mulder przeprowadza pierwsze systematyczne badania białek. | Biologia, Biochemia |
1838–1839 | M.J. Schleiden, Th. Schwann formułują teorię budowy komórkowej organizmów. | Biologia |
1838–1841 | Ch. G. Ehrenberg, F. Dujardin tworzą podstawy nauki o pierwotniakach (protozoologii). | Biologia |
1839 | A. Compte formułuje program socjologii jako „nauki pozytywnej”. | Socjologia |
1840 | G.H. Hess wykazuje związek między efektami cieplnymi reakcji, co umożliwia sformułowanie i i II zasady termodynamiki. | Chemia, Fizyka |
1840 | L. Liebig formułuje teorię mineralnego odżywiania się roślin. | Biologia |
1842–1843 | J.R. Mayer, J.P. Joule formułują i zasadę termodynamiki. | Fizyka |
1843–1854 | J.B. Boussingault, rozwijając badania Th. de Saussure'a, wyjaśnia doświadczalnie podstawy asymilacji węgla przez rośliny oraz znaczenie niektórych pierwiastków zawartych w glebie, zwłaszcza azotu. | Biologia |
1844–1846 | C.W. Nägeli prowadzi podstawowe prace z zakresu anatomii roślin. | Biologia |
1850–1865 | H. Helmholtz, W. Thomson, R.E. Clausius formułują II zasadę termodynamiki (podaną 1824 przez N.L.S. Carnota). | Fizyka |
1845–1851 | H. von Mohl ogłasza prace dotyczące powstawania i budowy tkanek roślinnych. | Biologia |
1845–1862 | A. von Humboldt dokonuje w dziele Kosmos, czyli rys fizyczny opisu świata syntezy przyrodniczo-geograficznej wiedzy o Ziemi. | Nauki o Ziemi |
1846 | W.T. Morton używa eteru, J.Y. Simpson 1847 chloroformu, tworząc początki anestezjologii. | Medycyna |
1846 | J.G. Galle (Niemcy) odkrywa Neptuna na podstawie obliczeń U.J. Le Vernera (Francja) i J.C. Adamsa (W. Brytania). | Astronomia |
1847 | G. Boole (niezależnie A. De Morgan) dokonuje algebraizacji logiki. | Logika |
1848 | R. Leuckart udoskonala układ systematyczny zwierząt, tworzy podstawy parazytologii jako odrębnej nauki. | Biologia |
1848 | M.H. Leszczyc-Sumiński odkrywa płciowe rozmnażanie się paproci. | Biologia |
1849 | W. Hofmeister wykazuje, że zarodek roślinny powstaje z udziałem komórki jajowej. | Biologia |
1850 | W. Hofmeister odkrywa i opisuje zjawisko przemiany pokoleń u roślin. | Biologia |
poł. XIX w. | R. Owen opracowuje i ugruntowuje pojęcie analogii i homologii narządów. | Biologia |
poł. XIX w. | J. Dzierżoń odkrywa dzieworództwo u pszczół; tworzy naukowe podstawy pszczelarstwa. | Biologia |
poł. XIX w. | J.P. Müller zapoczątkowuje fizjologię porównawczą. | Biologia |
1850–1855 | R. Remak ugruntowuje teorię listków zarodkowych. | Biologia |
1854 | B. Riemann opracowuje ogólne nieeuklidesowe geometrie przestrzeni, tworząc podstawy geometrii różniczkowej. | Matematyka, Fizyka |
1854 | K. Gegenbaur ugruntowuje kierunek ewolucyjny w anatomii porównawczej. | Biologia |
1854–1859 | G.R. Kirchhoff, R.W. Bunsen opracowują metody analizy widmowej. | Fizyka |
1855–1865 | C. Bernard dokonuje podstawowych odkryć w zakresie przemiany materii, rozwijając fizjologię eksperymentalną; określa rolę wątroby w przemianie cukrów, odkrywa trawienne własności soku trzustkowego, izoluje z wątroby glikogen i udowadnia, że jest on przekształcany do glukozy występującej we krwi. | Medycyna, Biologia, Biochemia |
1856–1868 | R.E. Clausius, A.K. Krönig, J.C. Maxwell, L.E. Boltzmann formułują kinetyczną teorię materii; zapoczątkowując rozwój fizyki statystycznej. | Fizyka |
1857–1865 | A.M. Butlerow, F.A. Kekulé tworzą teorię budowy związków organicznych. | Chemia |
1858 | S. Cannizzaro wysuwa tezę o niepodzielności atomów i podzielności cząsteczek. | Chemia |
1858 | R. Virchow tworzy podstawy patologii komórkowej. | Biologia |
1859 | Ch.R. Darwin formułuje teorię ewolucyjnego powstawania gatunków w drodze doboru naturalnego; tę samą teorię podaje jednocześnie A.R. Wallace. | Biologia |
1860–1885 | L. Pasteur, R. Koch tworzą podstawy mikrobiologii, etiologii chorób zakaźnych i immunologii, wyjaśniają procesy fermentacji, rozwijają metody szczepień ochronnych. | Medycyna, Biologia |
1861 | M.J. Schultze podaje nowoczesną definicję komórki, wykazuje znaczenie protoplazmy jako podłoża procesów życiowych. | Biologia |
1861 | A.M. Butlerow wykazuje zależność właściwości chemicznych związków organicznych od struktury ich cząsteczek. | Chemia |
1862–1864 | J.P. Sachs dowodzi, że skrobia powstaje w wyniku fotosyntezy. | Biochemia |
1863 | Th.H. Huxley po raz pierwszy odnosi teorię ewolucji Ch.R. Darwina także do człowieka; ustala pochodzenie płazów od ryb, a ptaków od gadów; zapoczątkowuje kierunek ewolucyjny w naukach zoologicznych. | Biologia |
1864 | F. Hoppe-Seyler pierwszy krystalizuje białko hemoglobinę. | Biochemia |
1864 | F. Müller wykrywa zasadę, którą 1866 E. Haeckel formułuje, rozwija i nazywa prawem biogenetycznym. | Biologia |
1864–1873 | J.C. Maxwell formułuje podstawy elektrodynamiki. | Fizyka |
1865 | F.A. Kekulé podaje strukturę cząsteczki benzenu. | Chemia |
1865–1871 | A.O. Kowalewski tworzy naukowe podstawy embriologii porównawczej; dowodzi homologii listków zarodkowych bezkręgowców i kręgowców. | Biologia |
1866 | E. Haeckel uogólnia i formułuje prawo biogenetyczne (wykryte 1864 przez F. Müllera) jako podstawową zasadę rozwoju organizmów zwierzęcych. | Biologia |
1866 | G.J. Mendel odkrywa podstawowe prawa dziedziczenia (zapoznane do 1900), stanowiące podstawę naukowej genetyki. | Biologia |
1867 | G.M. Guldberg i P. Waage odkrywają prawo działania mas. | Chemia |
1869 | D.I. Mendelejew odkrywa prawo okresowości pierwiastków chemicznych i zestawia znane ówcześnie pierwiastki w tablicę (okresowy układ pierwiastków). | Chemia |
1869 | S. Schwendener odkrywa dualną naturę porostów. | Biologia |
1869 | F. Miescher wykrywa kwasy nukleinowe. | Biologia, Biochemia |
1871–1875 | K.A. Timiriaziew odkrywa znaczenie chlorofilu i wyjaśnia rolę poszczególnych barw widma słonecznego w energetyce procesu fotosyntezy. | Biologia |
1872 | E.F.W. Pflüger dowodzi, że tlen jest używany przez wszystkie tkanki zwierząt, nie tylko płuca czy krew. | Biochemia |
1873 | E. Godlewski (starszy) publikuje klasyczną pracę O powstawaniu i zanikaniu skrobi w gałeczkach zieleni. | Biologia |
1873–1874 | W.O. Kowalewski tworzy podwaliny paleontologii ewolucyjnej. | Biologia |
1875 | W. Mayzel odkrywa kariokinezę w komórce zwierzęcej-pierwsze doniesienie o podziale pośrednim (mitozie) komórki zwierzęcej (niezależnie od innych badaczy). | Biologia |
ok. 1875; 1875 | E.A. Strasburger ogłasza pionierskie prace z dziedziny cytologii roślin. | Biologia |
1876 | A.R. Wallace tworzy podstawy nowoczesnej zoogeografii, wykrywa zależność rozmieszczenia zwierząt od czynników fizykogeograficznych i historyczno-geologicznych. | Biologia |
1877 | K.A. Möbius wprowadza do nauki pojęcie biocenozy. | Biologia |
1877 | W.F Kühne proponuje termin enzym w celu odróżnienia enzymów od bakterii. | Biochemia |
1879 | Powstają systemy logiki symbolicznej (logiki zdań i logiki predykatów); G. Frege (niezależnie 1885 C.S. Peirce) formułuje współczesną teorię kwantyfikatorów. | Logika |
1879 | W. Wundt tworzy pierwszą eksperymentalną pracownię psychologiczną. | Medycyna |
1879–1907 | J.H. Fabre publikuje podstawowe prace o życiu (zwł. instynktach) owadów. | Biologia |
1879–1884 | G. Cantor tworzy podstawy teorii mnogości i topologii | Matematyka |
1880 | F. Kamieński odkrywa zjawisko mikoryzy. | Biologia |
1881–1887 | A.A. Michelson, E.W. Morley wykazują niezależność prędkości światła od układu odniesienia. | Fizyka |
1882–1883 | I.I. Miecznikow odkrywa fagocytozę. | Biologia |
1883 | W.H. Nernst formułuje teorię ogniw galwanicznych. | Chemia |
1883 | Z.F. Wróblewski, K. Olszewski dokonują skroplenia tlenu, azotu i dwutlenku węgla z powietrza, zapoczątkowując fizykę niskich temperatur. | Fizyka, Chemia |
1883 | Th.A. Edison odkrywa emisję termoelektronową. | Fizyka |
1883–84 | F.W. Herschel (W. Brytania) określa przybliżony kształt i rozmiary Galaktyki. | Astronomia |
1884 | H.L.L. Le Chatelier odkrywa regułę przekory. | Chemia |
1885 | L. Pasteur stosuje po raz pierwszy szczepionkę przeciw wściekliźnie. | Medycyna |
1885 | H. Milne-Edwards wprowadza podział kręgowców na bezowodniowce i owodniowce. | Biologia |
1885–1905 | W. Roux ugruntowuje eksperymentalny kierunek w embriologii, nazwany przez niego mechaniką rozwoju, a zapoczątkowany pracami O. i R. Hertwigów. | Biologia |
1886 | van't Hoff odkrywa prawa dotyczące ciśnienia osmotycznego. | Chemia |
1886 | McMunn odkrywa histohematyny, później zw. cytochromami . | Biochemia |
1887 | S.A. Arrhenius formułuje teorię dysocjacji elektrolitycznej. | Chemia |
1887 | F.M. Raoult odkrywa prawa rządzące roztworami ciekłymi. | Chemia |
1887 | H.R. Hertz odkrywa fale elektromagnetyczne | Fizyka |
1887–1888 | H.R. Hertz, W. Halwachs odkrywają zjawisko fotoelektryczne. | Fizyka |
1888–1903 | I.P. Pawłow wyjaśnia mechanizm wydzielania soków trawiennych, dzięki zastosowaniu nowych metod badawczych. | Biologia |
1888–1915 | A. Enger (wspólnie z K. Prantlem) wydaje wielotomowe dzieło Die natürlichen Pflanzenfamilien, w którym przedstawia nowoczesny, naturalny układ systematyczny świata roślin. | Biologia |
1890 | F. Hofmeister krystalizuje pierwsze białko (albuminę jaj) | Biochemia |
od ok.1890; 1890 | Ch.S. Sherrington dokonuje odkryć dotyczących funkcji neuronów, gł. odruchowej czynności rdzenia kręgowego, zapoczątkowuje badania na synapsach, wprowadza termin synapsa, klasyfikuje receptory. | Biologia |
1891–1909 | P. Ehrlich formułuje podstawy współczesnej chemoterapii. | Medycyna |
1892 | H. Poincaré odkrywa ruch chaotyczny w układach hamiltonowskich. | Matematyka, Fizyka |
1892 | A. Weismann formułuje teorię ciągłości plazmy zarodkowej, tworzy kierunek zwany neodarwinizmem w ewolucjonizmie. | Biologia |
1892–1898 | D.I. Iwanowski, M. Beijerinck odkrywają związki przesączalne (wirusy). | Biologia, Medycyna |
1893 | W.F.W. Ostwaldpodaje definicję katalizatora, wg której enzymy są katalizatorami w sensie fizykochemicznym. | Biochemia |
1895 | S. Freud tworzy teorię psychoanalizy. | Medycyna |
1895 | W. Röntgen odkrywa promienie X. | Fizyka |
1895 | J.E. Warming wydaje dzieło Plantesamfund, podstawowy podręcznik fitogeografii ekologicznej. | Biologia |
1895–1897 | Hiraze, Ikeno,Webber odkrywają ruchome plemniki u miłorzębu i sagowców. | Biologia |
1896 | J. Paczoski publikuje Życie gromadne roślin. | Biologia |
1897 | J.J. Thomson odkrywa elektron (przewidziany teoretycznie 1868 przez G.J. Stoneya). | Fizyka |
1897 | A.H. Becquerel odkrywa naturalną promieniotwórczość uranu. | Fizyka, Chemia |
1897 | E. i H. Buchnerowie odkrywają, że fermentacja może przebiegać w bezkomórkowych ekstraktach z drożdży, tłumacząc ją jako proces enzymatyczny. | Biochemia |
1897–1901 | L. Marchlewski, M. Nencki odkrywają podobieństwa chemicznej budowy chlorofilu i hemoglobiny. | Biologia |
1897–1904 | S. Ramon a Cajal opisuje strukturę sieci nerwowej, zapoczątkowując współczesną naukę o mózgu. | Biologia |
1897–1912 | Ch. Eijlman i K. Funk odkrywają witaminy. | Medycyna |
1898–1910 | M. Skłodowska-Curie, P. Curie i E. Rutherford przeprowadzają podstawowe badania promieniotwórczości (odkrycie polonu i radu). | Fizyka |
1900 | Rozpoczyna się rozwój genetyki, C.E. Correns, E. Tschermak i H. de Vries dokonują ponownego odkrycia praw Mendla. | Biologia |
1900 | M. Planck tworzy podstawy teorii kwantów. | Fizyka |
1900–1901 | G.B. Grassi, F.R. Schaudinn ustalają cykl rozwojowy zarodźca zimnicy i wyjaśniają rolę widliszka w tym cyklu. | Biologia |
1901–1902 | L. Landsteiner, A. Decastello, A. Sturli odkrywają grupy krwi. | Medycyna |
1901–1902 | H. de Vries ogłasza teorię mutacji. | Biologia |
1901–1908 | R. Wettstein w pracy Handbuch der systematischen Botanik (t. 1–2) opracowuje filogenetyczną systematykę roślin na podstawie swej teorii o pochodzeniu kwiatu roślin okrytozalążkowych. | Biologia |
1900–1935 | H.F. Osborn opracowuje całościowo ssaki kopalne z obszarów Ameryki Północnej. | Biologia |
1902 | A. Carrel opracowuje technikę szwu naczyniowego; dokonuje pierwszego autoprzeszczepienia nerki u psa. | Medycyna |
1902 | E. Fischer i F. Hofmeister wykazują, że białka mają polipeptydową strukturę. | Biologia, Biochemia |
1903 | C. Neuberg po raz pierwszy stosuje termin biochemia. | Biochemia |
1904 | I.P. Pawłow tworzy podstawy fizjologii wyższych czynności nerwowych; wprowadza pojęcie odruchów warunkowych, ustala dotyczące ich prawa. | Biologia |
1888–1903 | E. Rutherford i F. Soddy formułują teorię rozpadu promieniotwórczego. | Fizyka |
1905 | A. Carrel i C.C. Guthrie dokonują pierwszego przeszczepienia serca u zwierząt laboratoryjnych. | Medycyna |
1905 | F. Knoop odkrywa enzymatyczny rozkład kwasów tłuszczowych zwanych β –oksydacją Knoopa. | Biochemia |
1905 | A. Einstein ogłasza szczególną teorię względności. | Fizyka |
1905 | A. Einstein interpretuje zjawisko fotoelektryczne przez wprowadzenie pojęcia fotonu. | Fizyka |
1905 | E. Herzsprung odkrywa gwiazdy olbrzymy i karły. | Astronomia |
1905 | E.H. Starling wprowadza termin hormony. | Biologia, Biochemia |
1905–1906 | A. Einstein, M. Smoluchowski, wyjaśniają ruchy Browna, ugruntowując kinetyczną teorię materii. | Fizyka |
1908 | H. Minkowski podaje geometryczną interpretację teorii względności. | Fizyka |
1909 | W. Johannsen wprowadza pojęcie genu. | Biologia |
1909–1912 | Th.H. Morgan i współpracownicy doświadczalnie wykazują rolę chromosomów w dziedziczeniu. | Biologia |
1910–1913 | B. Russel, A.N. Whitehead, w dziele Principia Mathematica realizują program logicyzmu (wyprowadzenia matematyki z logiki), powstaje teoria typów oraz zaksjomatyzowany system rachunku predykatów. | Logika, Matematyka |
1911 | E. Rutherford odkrywa jądro atomu, postuluje model atomu. | Fizyka |
1911 | H. Kamerlingh-Onnes odkrywa nadprzewodnictwo. | Fizyka |
1911–1912 | K. Funk wprowadza termin witamina, izoluje pierwszą witaminę B1. | Biologia, Biochemia |
1912 | A. Wegener wysuwa hipotezę dryfu kontynentów. | Nauki o Ziemi |
1912 | V.M. Slipher (USA) odkrywa zjawisko oddalania się galaktyk. | Astronomia |
1912 | O.H. Warburg postuluje „ferment oddechowy” aktywujący tlen i odkrywa znaczenie żelaza w procesie oddychania. | Biochemia |
1912–1913 | V.F. Hess, W. Kolhörster odkrywają promieniowanie kosmiczne. | Fizyka, Astronomia |
1912–1922 | H.O. Wieland postuluje teorię utleniania biologicznego (oddychania komórkowego) jako odwodornienia. | Biochemia |
1913 | N. Bohr podaje pierwszy kwantowy model atomu wodoru. | Fizyka, Chemia |
1913 | L. Michaelis i L.M. Menten tworzą teorię kinetyki reakcji enzymatycznych. | Biochemia |
1916 | F. de Saussure tworzy podstawy strukturalizmu w językoznawstwie. | Językoznawstwo |
1916 | A. Einstein ogłasza ogólną teorię względności. | Fizyka |
1916–1919 | W. Kossel, G.N. Lewis, I. Langmuir podejmują pierwsze próby sformułowania teorii wiązań chemicznych. | Chemia |
1919 | A.S. Eddington, A.C. Cromelin i inni znajdują pierwsze obserwacyjne potwierdzenie ogólnej teorii względności. | Fizyka, Astronomia |
1919 | E. Rutherford przeprowadza pierwszą sztuczną reakcję jądrową. | Fizyka, Chemia |
od 1920; 1920 | J.N. Pawłowski i K.I. Skriabin publikują fundamentalne prace z zakresu parazytologii, m.in. w ujęciu ekologicznym. | Biologia |
1921 | J. Łukasiewicz, E. Post formułują wielowartościowe systemy logiki. | Logika |
1922 | D. Hilbert przedstawia program formalizacji matematyki (teoria dowodu, syntaktyka logiczna). | Matematyka, Logika |
1922 | L.Ružička wysuwa hipotezę izoprenu jako prekursora wielu substancji naturalnych. | Biochemia |
1923 | P.J. Debye, E. Hückel opracowują teorię elektrolitów mocnych. | Chemia |
1924–1934 | L.V. de Broglie, E. Schrödinger, W.C. Heisenberg, M. Born, P. Jordan, W. Pauli, P.A.M. Dirac tworzą początki mechaniki kwantowej. | Fizyka |
1925 | D. Keilin odkrywa istnienie cytochromów (ponownie), jego badania dają podstawy wiedzy o oddychaniu komórkowym. | Biochemia |
1925 | W.N. Haworth wyjaśnia budowę monosacharydów i glikozydów. | Biochemia |
1925–1930 | Ph.A.Th. Levene wyjaśnia budowę nukleotydów i wykazuje, iż są one jednostkami strukturalnymi kwasów nukleinowych. | Biochemia |
1925–1930 | Th. Svedberg konstruuje ultrawirówkę i opracowuje metodę wyznaczania masy cząsteczkowej substancji wielocząsteczkowych (m.in. białek). | Biochemia |
1926 | J.B. Sumner wydziela po raz pierwszy (w stanie czystym) enzym ureazę i dowodzi, że jest to białko. | Biochemia |
1926–1927 | B. Lindblad, J.H. Oort (Holandia) stwierdzają obrót Galaktyki. | Astronomia |
1927 | H.J. Müller odkrywa mutagenne działanie promieni rentgenowskich (doświadczenia z drozofilą). | Biologia |
1927 | E.U. Condon, W. Heitler, F. London wyjaśniają istotę wiązania między atomami wodoru w cząsteczce H2, tworząc podstawy chemii kwantowej. | Chemia, Fizyka |
1927 | C.J. Davisson, C.P. Thomson odkrywają dyfrakcję elektronów. | Fizyka |
1927 | W.C. Heisenberg odkrywa zasadę nieoznaczoności. | Fizyka |
od ok. 1927; 1927 | K. von Frisch przeprowadza podstawowe badania nad zachowaniem się zwierząt (m.in. nad odczuwaniem barwy dźwięków i czynników chemicznych, gł. przez pszczoły i ryby). | Biologia |
1928 | R.W.L. Hartley tworzy podstawy teorii informacji. | Informatyka |
1928 | R. von Bertananffy przedstawia koncepcję ogólnej teorii systemów. | Informatyka |
1928 | J. von Neumann (początki: 1921 — E. Borel, 1925 — H. Steinhaus) tworzy podstawy teorii gier. | Matematyka |
1928 | A. Fleming odkrywa antybakteryjne działanie związków pochodzenia roślinnego; powstaje pierwszy antybiotyk (penicylina). | Medycyna |
1928–1933 | O.H. Warburg wyjaśnia znaczenie żelaza w procesie oddychania i budowę cytochromu jako żelazoporfiryny. | Biologia, Biochemia |
1929 | P.A.M. Dirac, W.K. Heisenberg, W. Pauli tworzą podstawy elektrodynamiki kwantowej. | Fizyka |
1929 | E. Hubble (USA) odkrywa zjawisko rozszerzania się Wszechświata. | Astronomia |
1929 | K. Lohman odkrywa adenozynotrifosforan ATP (tzw. nietrwały fosforan). | Biologia, Biochemia |
od 1930; 1930 | N.S. Trubieckoj, R. Jacobson (praska szkoła lingwistyczna) rozwijają metodę strukturalną w badaniach językowych i literackich. | Językoznawstwo |
1930–1931 | K. Gödel dowodzi twierdzenia metamatematyczne dotyczące rozstrzygalności i zupełności systemów dedukcyjnych. | Logika |
lata 30. | K. Gödel, A. Tarski ugruntowują semantykę logiczną. | Logika |
1930–1940 | A.H. Wilson, N.F. Mott, F. Bloch, L. Brillouin tworzą początki rozwoju fizyki ciała stałego; powstaje pasmowa teoria metali i półprzewodników. | Fizyka |
1932 | H.A. Krebs i K. Henseleit odkrywają i opisują syntezę mocznika w organizmie, tzw. mocznikowy cykl Krebsa. | Biologia, Biochemia |
1932 | C.D. Anderson odkrywa pierwszą antycząstkę — pozyton (przewidziany teoretycznie przez P.A.M. Diraca). | Fizyka |
1932 | J.D. Cockcroft, E.Th. Walton wywołują pierwszą reakcję jądrową za pomocą sztucznie przyśpieszonych cząstek. | Fizyka |
1932 | J. Chadwick odkrywa neutron. | Fizyka |
1932 | W. Heisenberg (niezależnie D.D. Iwanienko) formułuje protonowo-neutronową teorię jądra atomowego. | Fizyka |
1932 | K. Jansky (USA) odkrywa promieniowanie radiowe Galaktyki. | Astronomia |
1933 | G.G. Embden, O. Meyerhof, J. Parnas podają nowy opis przebiegu glikozy i fermentacji alkoholowej , zw. schematem Embdena-Meyerhofa-Parnasa. | Biologia, Biochemia |
1933 | D. Keilin izoluje cytochrom C i opracowuje podstawy mechanizmu oddychania komórkowego. | Biologia, Biochemia |
1933 | A. Tarski podaje semantyczną definicję prawdy. | Logika |
1934 | A.N. Kołmogorow podaje aksjomatykę rachunku prawdopodobieństwa. | Matematyka |
1934 | G. Genzen formułuje system dedukcji naturalnej. | Logika |
1934 | I. i F. Joliot-Curie odkrywają sztuczną promieniotwórczość. | Fizyka |
1934–1937 | P.A. Czerenkow, I.J. Tamm, I.M. Frank odkrywają i podają teorię promieniowania Czerenkowa. | Fizyka |
1935 | W.M. Stanley po raz pierwszy krystalizuje wirusa mozaiki tytoniowej. | Biochemia |
1935 | R. Schoenheimer i D. Rittenberg jako pierwsi stosują znakowanie izotopowe w badaniu metabolizmu pośredniego węglowodanów i tłuszczów. | Biochemia |
1935 | W.C. Rose odkrywa pierwszy egzogenny aminokwas — treoninę. | Biochemia |
1935 | H. Eyring, M. Polanyi opracowują teorię kompleksów aktywnych. | Chemia |
1935 | Yukawa Hideki formułuje mezonową teorię sił jądrowych. | Fizyka |
1935–1936 | V. Euler, H. Theorell, O.H. Warburg izolują koenzymy NAD i FAD oraz odkrywają współzależność między witaminami i koenzymami. | Biochemia |
1935–1936 | O.H. Warburg i V. Euler wyodrębniają nukleotydy piryminydowe i opisują ich budowę i działanie. | Biochemia |
1936 | J.M. Keynes formułuje teorię ekonomiczną opartą na tezie o zależności ogólnego poziomu produkcji, zatrudnienia i dochodu od wielkości inwestycji. | Ekonomia |
1936 | A.I. Oparin formułuje teorię powstania życia na Ziemi. | Biologia |
1937 | H.A. Krebs, F. Knoop i C. Martius formułują cykl reakcji enzymatycznych stanowiących podstawę tlenowego oddychania komórkowego zw. cyklem Krebsa lub cyklem kwasu cytrynowego. | Biochemia |
1937–1947 | C.D. Anderson, S.H. Neddermeyer, C.M.G. Lattes, G.P.S. Occhialini, C.F. Powell odkrywają lepton μ i mezonu π. | Fizyka |
1938 | H.A. Bethe (USA) odkrywa cykl węglowy reakcji jądrowych jako źródło energii gwiazd. | Fizyka |
1938 | A. Brausteini Kritzman odkrywają odwracalną reakcję przenoszenia grup aminowych -NH2z aminokwasu na ketokwas — tzw. transaminację, która umożliwia biosyntezę różnych aminokwasów w organizmie żywym. | Biochemia |
1938–1939 | O. Hahn, F. Strassmann, L. Meitner, O.R. Frisch dokonują rozszczepienia jądra atomowego. | Fizyka |
1939 | W. Belitser, J. Cybakowa, H.M. Kalckar odkrywają fosforylację oksydacyjną. | Biochemia |
1939–1941 | F. Lipmann formułuje pogląd, że ATP jest związkiem makroergicznym i odgrywa główną rolę w procesach przenoszenia energii. | Biochemia |
od 1940; 1940 | C.E. Shannon, N. Wiener, A.N. Kołmogorow, D. Middleton rozwijają teorię informacji. | Informatyka |
1940–1944 | H.W. Florey, E.B. Chain otrzymują pierwszy antybiotyk — czystą, krystaliczną penicylinę, rozpoczynają jej produkcję na skalę przemysłową oraz stosują w leczeniu. | Biologia, Biochemia |
1942 | E. Fermi przeprowadza pierwszą kontrolowaną reakcję łańcuchową, powstaje pierwszy reaktor jądrowy. | Fizyka |
1942 | H.O.G. Alfvén i inni tworzą podstawy magnetohydrodynamiki . | Fizyka |
1942–1969 | M. Delbrück, W.T. Bailey, S.E. Luria, A.D. Hershey odkrywają u bakterii samorzutne tworzenie się form mutacyjnych oraz zjawisko rekombinacji u bakteriofagów. | Biologia |
1943–1944 | B.W. Kukarin (ZSRR), W. Baade (USA) odkrywają podsystemy i populacje gwiazd. | Astronomia |
od 1942; 1942 | G.W. Beadle, J. Lederberg, E.L. Tatum, S. Ochoa, A. Kornberg, M. Delbrück, O.T. Navery, F. Jacob, J. Monod, A. Lwoff, i inni prowadzą badania nad chemiczną naturą genów i ich rolą w biosyntezie białek i metabolizmie. | Biologia |
1944 | P.B. Medawar odkrywa, że odrzucenie przeszczepu skóry jest spowodowane procesem immunologicznym, drugi przeszczep od tego samego osobnika jest odrzucany znacznie szybciej. | Medycyna |
1944 | O.T. Avery, M. McCarty i C.H. McLeod wyjaśniają proces transformacji u bakterii i stwierdzają, że jest spowodowana przez DNA, co pozwala uznać DNA za czynnik dziedziczności. | Biologia, Biochemia |
1946 | W.S. McCulloch, W. Pitts przedstawiają pierwszy model matematyczny sieci neuronowej. | Informatyka |
1947 | W.A. Ambarcumian (ZSRR) odkrywa asocjacje gwiazd. | Astronomia |
1947 | R.P. Feynman, J. Schwinger, Sh. Tomonaga zapoczątkowują rozwój relatywistycznej elektrodynamiki kwantowej. | Fizyka |
1947–1953 | G.D. Rochester, C.C. Butler i inni odkrywają pierwsze hiperony i ciężkie mezony w promieniowaniu kosmicznym. | Fizyka |
1947–1951 | F.A. Lipmann, M. Kamen, N.O. Kaplan izolują i określają budowę i rolę koenzymu A oraz acetylo-koenzymu A (tzw. czynnego octanu). | Biochemia |
1948 | W.C. Schneider, G.H. Hogeboom wprowadzają metodę wirowania różnicowego do izolowania fragmentów komórkowych. | Biochemia |
1948–1962 | R. Kozłowski przeprowadza fundamentalne badania nad graptolitami i ustala ich stanowisko systematyczne. | Biologia |
od 1948; 1948 | K.Z. Lorenz i N. Tinbergen tworzą podstawy etologii. | Biologia |
od 1950; 1950 | L.C. Pauling, F. Sanger, V. du Vigneaud prowadzą badania nad strukturą białka. | Biologia |
1950–1965 | Z.S. Harris, N. Chomsky przedstawiają koncepcję gramatyki transformacyjno-generatywnej. | Językoznawstwo |
1950–1970 | U. Euler, B. Katz, J. Axelrod wyjaśniają mechanizm przekaźnictwa w ośrodkowym układzie nerwowym za pośrednictwem noradrenaliny i acetylocholiny. | Biologia |
1944–1948 | N. Wiener, W.R. Ashby tworzą podstawy cybernetyki. | Informatyka |
1951 | A.A. Markow (wcześniej E. Post — 1936, A.Turing — 1937) tworzy teorię algorytmów. | Informatyka |
1951 | H.Ch. van de Hulst i inni odkrywają promieniowanie radiowe neutralnego wodoru w Galaktyce. | Astronomia |
od 1951; 1951 | Ch.H. Townes, W.A. Fabrikant, J. Weber, J.P. Gordon, H.J. Zeiger, N.G. Basow, A.M. Prochorow, T.H. Maiman zapoczątkowują i rozwijają elektronikę kwantową; powstają pierwsze masery (1953–54) i lasery (1960). | Fizyka |
1952 | M. Danysz, J. Pniewski odkrywają i badają własności hiperjąder. | Fizyka |
1952 | L.C. Pauling i E.J. Corey proponują spiralny model cząsteczki białka (w postaci a-heliksu). | Biologia, Biochemia |
1952 | J. Dausset odkrywa u człowieka gł. kompleks zgodności tkankowej (MHC). | Medycyna |
1952 | Zespół pod kierunkiem E. Tellera buduje bombę wodorową. | Fizyka |
1952–1954 | P.C. Zemecnik i współpracownicy ustalają, że miejscem biosyntezy białek są cząsteczki rybonukleoproteidowe zw. później rybosomami. | Biologia, Biochemia |
1953 | F. Dickens, B.L. Horecker i O.H. Warburg opisują szereg reakcji prowadzących do rozkładu glukozy, zw. cyklem pentozofosforanowym. | Biologia, Biochemia |
1953 | S.L. Miller otrzymuje mieszaninę prostych aminokwasów poprzez wyładowanie elektryczne w pierwotnej atmosferze (tj. metanu, amoniaku, wodoru i pary wodnej), co stanowi potwierdzenie teorii Oparina. | Biologia |
1953 | F.H.C. Crick, J.D. Watson podają model struktury przestrzennej kwasu deoksyrybonukleinowego DNA (podwójna spirala). | Biologia, Biochemia |
1953 | F. Sanger ustala strukturę insuliny. | Biochemia |
1954 | J.E. Murray i J.P. Merrill dokonują pierwszego przeszczepienia nerki od brata bliźniaka. | Medycyna |
1954 | M. Schwarzschield, H.L. Johnson wyjaśniają ewolucję gwiazd na podstawie badań gromad gwiezdnych. | Astronomia, Fizyka |
1955–1956 | Doświadczalne potwierdzenie istnienia antynukleonów (antyprotony — E. Segrč, O. Chamberlain i inni, antyneutrony — B. Cork i in.). | Fizyka |
1956 | T.D. Lee, C.N. Yang, C.S. Wu, L.M. Lederman i inni odkrywają naruszenie zasady zachowania parzystości w słabych oddziaływaniach oraz symetrii C. | Fizyka |
1957 | L.D. Landau, T.D. Lee, C.N. Yang wysuwają hipotezę ścisłej niezmienniczości CP. | Fizyka |
1957 | R.L. Mössbauer odkrywa zjawisko nazwane efektem Mössbauera. | Fizyka |
po 1957; 1957 | W związku z osiągnięciami kosmonautyki (sztuczne satelity, statki załogowe, kosmiczne statki naukowe) powstają nowe możliwości badawcze, a problematyka nauk przyrodniczych ulega rozszerzeniu. | Metodologia |
1958 | J.A. van Allen odkrywa otaczające Ziemię pasy, nazwane pasami van Allena. | Nauki o Ziemi |
1958 | R.P. Feynmann, M. Gell-Mann opracowują uogólnioną teorię słabych oddziaływań typu prąd-prąd. | Fizyka |
do 1959; 1959 | S. Ochoa i A. Kornberg wyjaśniają mechanizm biologicznej syntezy DNA i RNA. | Biologia, Biochemia |
1959 | M. Strell, A. Kalojanoff, E.B. Woodward dokonują syntezy zielonego barwnika roślin — chlorofilu. | Biologia |
1960 | M. Legrain, R. Kuss, J. Hamburger dokonują pierwszego przeszczepienia nerki od siostry do brata oraz od osoby niespokrewnionej. | Medycyna |
1960 | P. Mitchell formułuje teorię chemiosmotyczną tłumaczącą przemiany energetyczne w oksydacyjnej fosforylacji i fotofosforylacji. | Biochemia |
1960–1970 | R.S. Dietz, J.T. Vine, J.B. Heizler, J.T.A. Wilson i inni przyczyniają się do powstania teorii tektoniki płyt litosferycznych. | Nauki o Ziemi |
1960–1971 | W.E. Sutherland odkrywa znaczenia cyklicznego AMP w procesie regulacji hormonalnej. | Biologia, Biochemia |
1961 | M. Gell-Mann i inni wprowadzają symetrię unitarną SU(3) i opartą na niej klasyfikację hadronów. | Fizyka |
1961 | F. Jacob, J. Monod odkrywają istnienie informacyjnego RNA (mRNA) oraz przedstawiają model regulacji działania genów. | Biochemia |
1961–1968 | M.W. Nirenberg, S. Ochoa odkrywają zasady przekazywania informacji genetycznej. | Biologia |
1962 | Wprowadza się azatioprynę do immunosupresji klinicznej | Medycyna |
1962 | E.N. Leith, J. Upatnieks dokonują pierwszej realizacji holografii. | Fizyka |
1962 | Odkryte zostaje (USA) pierwsze źródło promieniowania rentgenowskiego, ScoX–1, poza Układem Słonecznym. | Astronomia |
1963 | T. Starzl dokonuje pierwszego przeszczepienia wątroby u człowieka (także przeszczepienia śledziony). | Medycyna |
1963 | N.E. Lorenz odkrywa chaos deterministyczny w układach dyssypatywnych. | Matematyka, Fizyka |
1963 | F. Jacob, J. Monod, J.P. Changeux odkrywają allosteryczne hamowanie enzymów. | Biochemia |
1963 | T.A. Mattheus, A.R. Sandage, M. Schmidt (USA) odkrywają kwazary. | Astronomia |
1964 | D. Baltimore i H.M. Temin odkrywają nowy mechanizm przekazywania informacji genetycznej zależny od enzymu nazwanego odwrotną transkryptazą. | Biochemia |
1964 | J.W. Cronin i inni odkrywają naruszenie niezmienniczości CP w rozpadach neutralnych mezonów K. | Fizyka |
1964 | M. Gell-Mann i G. Zweig formułują hipotezę kwarkową. | Fizyka |
1964–1965 | A.A. Penzias i R.W. Wilson (USA) odkrywają promieniowanie reliktowe. | Astronomia, Fizyka |
1965 | R.B. Woodward i R. Hoffmann opracowują reguły dotyczące przebiegu tzw. reakcji uzgodnionych. | Chemia |
1965 | R.W. Holley i Zachau ze współpracownikami przeprowadzają pierwsze wyznaczenia sekwencji kwasów nukleinowych. | Biochemia |
1966 | C. Lillehei dokonuje pierwszego przeszczepienia trzustki u człowieka. | Medycyna |
1966 | G.H. Khorama, M.W. Nirenberg, R.W. Holley dokonują pełnego rozszyfrowania kodu genetycznego. | Biologia, Biochemia |
1967 | Ch. Bernard dokonuje pierwszego przeszczepienia serca u człowieka. | Medycyna |
1967 | B. Mandelbrot w artykule zatytułowanym „How long is the coast of Britain?” wprowadza pojęcie geometrii fraktalnej. | Matematyka, Fizyka |
1967–1968 | A. Salam, S. Weinberg, Sh.L. Glashaw tworzą zunifikowaną teorię oddziaływań elektromagnetycznych i słabych. | Fizyka |
1967–1968 | A. Hewish, J. Bell (W.Brytania) odkrywają pulsary. | Astronomia |
1967 | A. Kornberg, M. Goulian dokonują syntezy DNA wirusa. | Biologia |
1967–1987 | D.J. Cram, J.M. Lehn, C.J. Pedersen dokonują znacznego postępu w dziedzinie syntezy stereoselektywnej. | Chemia |
1968 | W Uniwersytecie Harvarda w Cambridge zostają opracowane kryteria śmierci mózgu. | Medycyna |
1968 | Uzyskane zostają pierwsze dane o partonowej strukturze nukleonów. | Fizyka |
1968–1970 | W. Arber, H. Smith, D. Nathans odkrywają enzymy restrykcyjne i określają mechanizm ich działania, dając podstawy inżynierii genetycznej. | Biologia, Biochemia |
1969 | P. Kluyskens dokonuje pierwszego przeszczepienia krtani u człowieka. | Medycyna |
1969 | C. Lillehei dokonuje jednoczesnej transplantacji serca i płuc. | Medycyna |
1969 | R.B. Merrifield dokonuje syntezy chemicznej enzymu rybonukleazy. | Biologia |
od 1970; 1970 | D. Baltimore przyczynia się do intensywnego rozwoju biologii molekularnej. | Biologia |
od 1970; 1970 | D. Ruelle, F. Takens, M.J. Feigenbaum, D. Farmer i inni przyczyniają się do intensywnego rozwoju teorii nieliniowych układów dynamicznych. | Fizyka, Matematyka |
1970–1975 | H.G. Khorana dokonuje pierwszej chemicznej syntezy naturalnego genu bakteryjnego. | Biologia, Biochemia |
1972 | Odkryta zostaje cyklosporyna — używany współcześnie lek immunosupresyjny. | Medycyna |
1973 | Odkryte zostają prądy neutralne w oddziaływaniach słabych. | Fizyka |
od 1973; 1973 | P. Berg, H.W. Boyer, S. Cohen, R.W. Davis, K. Murray przenoszą geny wyższych organizmów do bakterii, zapoczątkowując rozwój inżynierii genetycznej; 1980 Berg i współpracownicy jako pierwsi dokonują połączenia DNA dwóch różnych organizmów — faga l i wirusa SV40. | Biologia, Biochemia |
1974 | Odkryta zostaje cząstka zawierająca czwarty kwark (powabny). | Fizyka |
1974 | R.A. Hulse, J.H. Taylor Jr odkrywają podwójny pulsar. | Astronomia |
1975 | Odkryty zostaje drugi ciężki lepton (tau). | Fizyka |
1977 | Odkryta zostaje pierwsza cząstka zawierająca piąty kwark (piękny). | Fizyka |
1978 | P. Leder odkrywa istnienie w DNA nie kodujących fragmentów tzw. intronów. | Biochemia |
1980 | W. Gilbert, F. Sanger opracowują niezależnie od siebie dwie różne techniki szybkiego ustalania sekwencji zasad w DNA, co znacznie rozszerza wiedzę na temat reakcji chemicznych zachodzących w komórkach. | Biochemia |
od 1980; 1980 | Masowa produkcja komputerów osobistych powoduje elektronizację i komputeryzację badań we wszystkich dziedzinach nauki. | Metodologia |
od 1980; 1980 | J. Hopfield i inni odkrywają ponownie i dynamicznie rozwijają tematykę sieci neuronowych. | Informatyka |
1983 | Odkryte zostają bozony pośrednie W± i Z0, będące nośnikami oddziaływań słabych. | Fizyka |
1985 | M.S. Brown, J.L. Goldstein wyjaśniają mechanizm regulacji metabolizmu cholesterolu, co stwarza nowe możliwości leczenia i zapobiegania miażdżycy. | Medycyna |
1986 | Odkryte zostaje nadprzewodnictwo w wysokich temperaturach. | Fizyka |
1987 | Dokonany zostaje pierwszy pomiar strumienia neutrin od gwiazdy supernowej. | Astronomia |
lata 90. XX w. | Opracowanie metod laserowych pozwalających na badanie przebiegu i mechanizmu reakcji chemicznych w czasie rzeczywistym (femtosekund) – A. Zewail | Chemia |
1992 | Obserwacje niejednorodności pozostałego po Wielkim Wybuchu promieniowania reliktowego (satelity IRAS i COBE) potwierdzają istnienie wielkoskalowej struktury we Wszechświecie. | Astronomia |
1993 | Odkrycie mikrosoczewkowania grawitacyjnego | Astronomia |
1995 | Odkrycie pierwszych planet, krążących wokół normalnych gwiazd | Astronomia |
1995 | Połączenie amerykańskiego wahadłowca Atlantis z rosyjską stacją kosmiczną Mir, wspólne eksperymenty naukowe. | Astronomia |
1996 | I. Wilmut i współpracownicy sklonowali z komórek somatycznych pierwszego ssaka — owcę Dolly (ogłoszenie wyników 1997) | Biologia |
1997 | Lądowanie sondy kosmicznej Pathfinder na powierzchni Marsa i umieszczenie sterowanego z Ziemi robota. | Astronomia |
1998 | L. Ignaro, R. Furchgott, F. Murad odkryli nowy przekaźnik synaptyczny – tlenek azotu, działający na mięśnie gładkie układu krwionośnego | Biologia |
2001 | Pierwsze miękkie lądowanie sondy na asteroidzie | Astronomia |
2003 | Ustalono pełną sekwencję genomu człowieka w ramach międzynarodowego programu HUGO (ang. Human Genome Project) oraz projektu prywatnej korporacji Celera | Biologia |
2008 | Uruchomienie w CERN pod Genewą akceleratora LHC (ang. Large Hadron Collider) do obserwacji i badania właściwosci cząstek postulowanych przez uogólnienia Modelu Standardowego | Fizyka |
zgłoś uwagę