Kalifornia

Kalifornia, California ,

stan w zachodniej części USA, nad O. Spokojnym;

pow. 411 tys. km², 37,1 mln mieszk. (2008) — najludniejszy stan USA; stol. Sacramento, największe m.: Los Angeles, San Francisco. Większą część powierzchni stanowią góry i wyżyny; wzdłuż wybrzeża ciągną się G. Nadbrzeżne, poprzecinane gęsto zaludnionymi dolinami rzecznymi; środkową część zajmuje tektoniczna Dolina Kalifornijska; na wschodzie południkowo biegnący łańcuch gór Sierra Nevada (Whitney, 4418 m — drugi co do wysokości szczyt USA); w części południowo-wschodniej półpustynne i pustynne wyżyny (pustynia Mojave) i kotliny (w Dolinie Śmierci najniższy punkt kraju — 86 m p.p.m.); wzdłuż G. Nadbrzeżnych do nasady Płw. Kalifornijskiego biegnie uskok San Andreas — strefa najsilniejszych trzęsień ziemi w USA (ostatnie katastrofalne trzęsienie ziemi 1994). Linia brzegowa słabo rozwinięta (największa zat. San Francisco); w południowej części wybrzeża kilka wysp (Channel Islands). Klimat zwrotnikowy wybitnie suchy na południu, na pozostałym obszarze — podzwrotnikowy o wpływach mor. na zachodzie (gł. w Dolinie Kalifornijskiej) i kontynent. wybitnie suchy na wschodzie; średnia roczna suma opadów od poniżej 100 mm na południowym wschodzie do powyżej 1000 mm na północnym zachodzie; średnia temp. w styczniu w górach Sierra Nevada ujemna, na wybrzeżu i południu do 13°C, w lipcu od 13°C na północnym zachodzie do 33°C na południu; na wybrzeżu wpływ zimnego Prądu Kalifornijskiego. Najważniejsze rzeki stanu, Sacramento i San Joaquin, płyną w kierunku południkowym, mają liczne dopływy, gł. z gór Sierra Nevada, uchodzą do zat. San Francisco wspólną deltą; rz. Kolorado tworzy południowo-wschodni odcinek granicy Kalifornii (z Arizoną); na południu i wschodzie liczne obszary bezodpływowe; w górach jeziora (często słone) i solniska. Roślinność niezwykle różnorodna; na północnym wybrzeżu lasy szpilkowe z sekwoją, na południowym wybrzeżu i obrzeżach Doliny Kalifornijskiej suche lasy i zarośla typu makii (tzw. chaparral); Sierra Nevada lasy sosnowe, wyżej także jodłowe, miejscami mamutowiec olbrzymi; powyżej 3300 m roślinność wysokogórska; na pustyniach suchorośla (kaktusy, agawy), w oazach palmy i in.; duża liczba endemitów. Liczne parki nar., najbardziej znane: Yosemite, Sekwoi, Kings Canyon, słynny pomnik przyrody — Dolina Śmierci. Najsilniej zurbanizowany stan USA, w miastach mieszka ponad 91% ludności K., a ok. 60% skupiają 2 regiony metropolitalne — Los Angeles (16,4 mln mieszk. — 2000) na południowym zachodzie i San Francisco (7 mln mieszk.) nad zat. San Francisco. Region silnie uprzemysłowiony z wszechstronnie rozwiniętym rolnictwem, zajmuje 1. miejsce w USA pod względem wartości produkcji rolnej; wydobycie ropy naftowej, gazu ziemnego, rud żelaza, chromu, niklu i in. metali, złota, platyny, pirytów, azbestu, gipsu; liczne elektrownie cieplne, wodne oraz słoneczne; silnie rozwinięty przemysł rakietowo-lotn., samochodowy, metal., elektrotechniczny i elektronicznego (w pobliżu San Francisco, w Dolinie Krzemowej — świat. centrum produkcji półprzewodników), chem., spoż. (gł. przetwórstwo owoców i warzyw), stoczn., zbrojeniowy, materiałów budowlanych, film. (produkcja filmów w Hollywood–Los Angeles). 4/5 ziem uprawnych jest sztucznie nawadnianych (gł. w Dolinie Kalifornijskiej); średnia wielkość farm ok. 150 ha; gł. gałęzią rolnictwa jest sadownictwo (cytrusy, jabłonie, grusze, śliwy, wiśnie) i warzywnictwo; ponadto uprawa bawełny, buraków cukrowych, jęczmienia, ryżu, winorośli, truskawek, kwiatów i in.; hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec i drobiu; rozwinięte rybołówstwo (w połowach ryb 1. miejsce w USA) i gospodarka leśna. Sieć komunik. (zwłaszcza drogowa) bardzo dobrze rozwinięta; San Francisco i Los Angeles są końcowymi punktami transkontynent. linii kol. oraz ważnymi portami mor. i lotn. USA. Jeden z najbardziej atrakcyjnych regionów turyst. USA; oprócz parków nar., pomników przyrody turystów przyciągają: jez. Tahoe (w górach Sierra Nevada), pustynie, obserwatorium astr. — Mount Palomar, zat. San Francisco, Disneyland i in. Wpływy z turystyki 1988 wynosiły 36,9 mld dol. USA.

Historia.

Około 1540 na tereny zamieszkane przez wielką liczbę małych plemion indiańskich przybyli Hiszpanie; od 1769 kolonizacja hiszp.; w kontaktach z białymi Indianie zostali niemal doszczętnie wyniszczeni; do 1821 Kalifornia była we władaniu Hiszpanii, następnie prowincja Meksyku; po wojnie meksykańskiej (1846–48) włączona do USA; odkrycie 1848 złota w rejonie Sacramento ściągnęło do Kalifornii w ciągu 2 lat ok. 90 tys. osadników i poszukiwaczy tego kruszcu; od 1850 stan; w czasie wojny secesyjnej (1861–65) pozostał w Unii; w 2. poł. XIX w. znaczny wpływ na życie społ.-gosp. i polit. Kalifornii wywarła budowa transkontynent. linii kol.; spowodowała napływ imigrantów azjat. (gł. chiń. i jap. robotników), którego nie udało się w późniejszych latach skutecznie zahamować, oraz przezwyciężenie izolacji stanu i znaczny wpływ właścicieli spółek kol. na jego życie polit.; od końca XIX w. intensywny rozwój południowej Kalifornii (rolnictwo, 1895 odkrycie ropy naftowej w rejonie Los Angeles–Long Beach), gdzie zaczęło się przesuwać centrum gosp. stanu; po I wojnie świat. początki industrializacji, po II wojnie — najbardziej dynamicznie i wszechstronnie rozwijający się stan.

Sierra Nevada, jezioro Tahoe (Kalifornia)

Los Angeles, J. Paul Getty Museum (Kalifornia)

San Francisco, widok z Taylor Street w stronę Fisherman's Wharf i wyspy Alcatraz