Elbląg

rys. Z. Kwiatkiewicz/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Elbląg,

miasto w województwie warmińsko-mazurskim, pow. grodzki, na Pobrzeżu Gdańskim, na pograniczu Żuław Wiślanych i Wysoczyzny Elbląskiej, nad rz. Elbląg, 6 km od jej ujścia do Zalewu Wiślanego; siedziba pow. elbląskiego.

Ludność miasta: ogółem — 119,8 tys. mieszkańców (2019)

Gęstość zaludnienia: 1 497,0 os/km² (2019)

Powierzchnia: 80 km²

Współrzędne geograficzne: długość geograficzna: 19°24′E, szerokość geograficzna: 54°10′N

Prawa miejskie: nadanie praw — 1246

Oficjalne strony WWW: www.umelblag.pl

ośr. przem. i usługowy; rozwinięty przemysł maszyn.: zakłady Alstom Power (turbiny parowe i gazowe, przekładnie zębate, elementy okrętowe), zakłady naprawcze maszyn roln.; ponadto przemysł środków transportu (urządzenia okrętowe, autocysterny, armatura samochodowa, stocznia rzeczna), spoż. (mleczarski, mięsny, cukierniczy, młynarski), skórz., odzieżowy, meblarski; browar; drukarnia; elektrociepłownia i gazownia; port żeglugi śródlądowej (połączenie z Zalewem Wiślanym i Ostródą), w odbudowie port mor., obecnie gł. żegluga pasażerska do Królewca; węzeł kol. i drogowy; mor. przejście graniczne; lotnisko sport.; stol. diecezji elbl. Kościoła rzymskokatol.; filia Politechniki Gdańskiej, Wyższe Seminarium Duchowne, Kolegium Językowe, Kolegium Nauczycielskie; Elbl. Tow. Kult., koło Związku Ukraińców (m.in. nauczanie języka ukr., zespół dziecięcy Malta); Międzynar. Festiwale Muzyki Organowej (latem), Festiwal Folkloru Dzieci i Młodzieży Miast i Krajów Nadbałtyckich, Międzynar. Spotkania Teatr.; teatr dram., muzeum; ośr. rekreacyjno-turyst.; szlaki turyst., m.in. Kopernikowski; w północno-wschodniej części Elbląga (Bażantarnia) duży las komunalny nad Kumielą i Kumielką (dorzecze rzeki Elbląg).

Historia.

Ślady osadnictwa od epoki neolitu; prawdopodobnie w VIII–X w. osada rzemieślniczo-handl. Prusów pod nazwą Truso; 1237 Krzyżacy zbudowali w pobliżu zamek, obok miasto portowe; prawa miejskie 1246; do 1261 siedziba biskupów warmińskich, 1251–1309 krzyżackiego mistrza krajowego; ośr. handl.-rzemieślniczy; czł. Hanzy; od 1393 prawo składu, m.in. na zboże i produkty leśne; jedno z najaktywniejszych miast Związku Pruskiego; od 1466 w Polsce (Prusy Król.) od XVI w. ośr. protestantyzmu oraz kult.-oświat. (gimnazjum, drukarnia); 1570–71 budowa pol. floty wojennej; 2. poł. XVI–1. poł. XVII w. szczególny rozkwit Elbląga (ok. 15 tys. mieszk.), próby rywalizacji z Gdańskiem, zmonopolizowanie pol. handlu z Anglią (kantor bryt. Kompanii Wschodniej); od 2. poł. XVII w. upadek gosp.; od 1772 w zaborze pruskim; w XIX w. rozwój przemysłu, m.in. stoczn., maszyn.; po 1933 gł. produkcja zbrojeniowa; w okresie II wojny światowej 5 podobozów obozu koncentracyjnego Stutthof, 14 obozów pracy; w wyniku działań wojennych 1945 zniszczony w ok. 60%; od 1945 w Polsce, odbudowany; 1772–1975 i od 1999 siedziba powiatu, 1975–98 — województwa, od 1999 powiat grodzki.

Zabytki.

Gotycki kościół parafialny (XIII–XV w.) z bogatym wyposażeniem wnętrza (m.in. tryptyki późnogot.-renes., chrzcielnica z 1387); got. klasztor podominikański (1238) z kościołem (ok. 1246–77 i 1. ćwierć XIV w., odbudowa 1960–82, ob. Centrum Sztuki — Galeria EL); późnogot.-klasycyst. kamienice.

Bibliografia

S. GIERSZEWSKI Elbląg. Przeszłość i teraźniejszość, Gdańsk 1970.