Potocki Stanisław Kostka, ur. XI 1755, Lublin, zm. 14 IX 1821, Wilanów,
brat Ignacego, ojciec Aleksandra, polityk, pisarz, publicysta, kolekcjoner i mecenas sztuki.
Potocki Stanisław Kostka
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Na Sejmie Czteroletnim 1788–92 jeden z czołowych działaczy Stronnictwa Patriot.; 1792 generał artylerii kor., walczył na Litwie w czasie wojny pol.-ros.; 1792–97 na emigracji; współzał. (1800) i czł. TPN; w Księstwie Warsz. od 1807 czł. Komisji Rządzącej, prezes Izby Edukacyjnej (od 1810 dyr. Edukacji Nar.), od 1809 prezes Rady Stanu i Rady Ministrów; 1812–21 zwierzchnik wolnomularstwa pol. (czł. od ok. 1780) — w. mistrz Wielkiego Wschodu Nar. w Księstwie Warsz.; w Królestwie Pol. od 1815 min. wyznań rel. i oświecenia publicznego, od 1818 prezes senatu; rzecznik liberalizmu, rozbudował sieć szkolnictwa wszystkich szczebli (gł. elementarnego), ograniczył wpływ Kościoła na oświatę; przyczynił się do założenia uniw. w Warszawie; 1818 podporządkował władzy państw. sprawy nominacji biskupów i majątku kośc., zniósł wiele klasztorów; 1820 dymisjonowany w wyniku zabiegów episkopatu. Współpracownik Tow. Iksów; w felietonach satyr. Świstek krytyczny („Pamiętnik Warszawski” 1816–18) i głośnej satyr.-fantastycznej powieści Podróż do Ciemnogrodu (t. 1–4 1820) zawarł ostrą krytykę społ. supremacji Kościoła; Potocki był pierwszym pol. badaczem sztuki staroż.; dokonał przekładu i adaptacji dzieła J.J. Winckelmanna o staroż. sztuce gr. (O sztuce u dawnych, czyli Winkelman polski, cz. 1–3 1815), głosząc program klasycyzmu; prowadził wykopaliska we Włoszech (m.in. w Laurentum ok. 1779 i Noli 1785–86); kolekcja artyst. (malarstwo, grafika, ceramika staroż. i in.), zebrana przez niego gł. dzięki licznym podróżom po krajach Europy i udostępniona 1805 w pałacu w Wilanowie publiczności, zapoczątkowała jedno z pierwszych muzeów pol.; także autor projektów i szkiców budowli użyteczności publicznej, pałaców i kościołów — niektóre wspólnie z Ch.P. Aignerem (fasada kościoła Św. Anny w Warszawie, 1788); był bibliofilem (cenny księgozbiór w Wilanowie), prowadził szeroką działalność jako mecenas sztuki; ponadto wiersze satyr. i okolicznościowe, utwory dram., publicystyka, przekłady.
