Azteków religia.
Z uwagi na wielorakie zróżnicowanie ludności imperium azteckiego, o jej wspólnej religii można mówić jedynie w dużym uproszczeniu. Jednak wpływ dziedzictwa mezoamer., jak również pokrewieństwo kulturowe między grupami etnicznymi należącymi do rodziny ludów Nahua, unifikowały rozmaitość mitów, wierzeń, rytuałów, instytucji rel. i form kultu. Wynikające stąd podobieństwa pozwalają traktować umownie religię aztecką jako pewną całość, będącą hist. mutacją wcześniejszych wierzeń i kultów.
Azteków religia.
Encyklopedia PWN
Dawną metrykę miało zarówno wiele bóstw, np. Tlaloc — bóg deszczu, czy Xiuhtecuhtli — bóg ognia, których czczono już w Teotihuacán, jak i liczne mity, np. związane z postacią Quetzalcoatla, boga, herosa kulturowego, a w ludzkim wcieleniu także wzorcowego władcy i kapłana Tolteków. O specyfice religii azteckiej, związanej z faktem istnienia imperium, decydowały przede wszystkim: propagowanie kultu Huitzilopochtli, boga-opiekuna Mexików, utożsamianego ze słońcem i wynoszonego do rangi najwyższego bóstwa (pana nieba i ziemi), oraz sakralizacja wojny jako zasady i warunku istnienia świata, czego wyrazem było m.in. uznanie ofiar z ludzi, gł. jeńców wojennych, za podstawową i powszechną formę kultu. Bóstwa azteckie tworzyły bardzo liczną zbiorowość, którą ujmowano niekiedy w kategoriach wielkiej rodziny. Na czele panteonu stał Ometeotl (Bóg Dwoisty), występujący zarówno w postaci mężczyzny i kobiety, obdarzanych wieloma nazwami (np. Ometecuhtli i Omecihuatl, Tonacatecuhtli i Tonacacihuatl). Tę dwupłciową istotę, lokalizowaną na najwyższym poziomie niebios, uważano za źródło życia, ojca i matkę bogów oraz ludzi. W teologicznych spekulacjach występowała tendencja do ujmowania pozostałych bóstw jako manifestacji Ometeotla, który sam w sobie nie był obiektem sformalizowanego kultu. Wielu bogów miało w istocie charakter wyspecjalizowanych aspektów najwyższego bóstwa, jak np. wszystkowiedzący Tezcatlipoca czy identyfikowany ze słońcem Quetzalcoatl, w tej roli zw. Tonatiuhem (którego rywalem stał się mexicki Huitzilopochtli), a także boginie Teteoinnan, Xochiquetzal, Tlazolteotl, Coatlicue i Cihuacoatl, związane z płodnością, seksualnością, narodzinami i śmiercią. Te ostatnie po części zaliczały się również do zajmujących ważne miejsce w wierzeniach i kulcie roln. społeczności bóstw agrarnych, łączonych z ziemią, wodami, deszczem, wegetacją roślin (zwłaszcza kukurydzy) itd. Większość azteckich bogów, występując w różnych wcieleniach i rolach, pełniła jednocześnie rozmaite funkcje. Byli oni m.in. bogami-opiekunami grup etnicznych, poszczególnych miast-państw, pojedynczych calpolli (Aztekowie), grup zawodowych (kupców, rzemieślników, bractw wojowników) i instytucji (szkół). Na ogół czczono ich w postaci wizerunków, zwykle kamiennych, drewnianych i ceramicznych rzeźb, ale także, zwłaszcza bogów-opiekunów, za pośrednictwem relikwii, uważanych za najświętsze obiekty danej społeczności. Ośrodki kultu rel. zajmowały centralne miejsce we wszystkich miastach-państwach. Obok nich lokalizowano siedzibę władcy i domy wysokich dostojników. Świątynie były usytuowane zwykle na piramidach o ściętym wierzchołku, mających na jednej ze ścian strome schody. Dostęp do świątyń był bardzo ograniczony. W Tenochtitlan przybytki gł. bóstw i inne obiekty sakralne (m.in. boisko do rytualnej gry w piłkę, platforma ze stojakiem na czaszki ludzi zabitych w ofierze bogom) wznosiły się na wielkim placu, który okalał mur z 3 bramami. Mniejsze ośrodki kultu znajdowały się w dzielnicach miast i we wsiach. W każdym domu było specjalne miejsce do oddawania czci bóstwom. Użytkowane okresowo sanktuaria istniały ponadto na wierzchołkach wielu gór, przy źródłach, na jeziorach. Rytm obrzędów rel. wyznaczały 2 używane łącznie kalendarze — tonalpohualli (260 dni, kombinacja 20 nazw i liczb od 1 do 13) oraz xihuitl (365 dni, 18 „miesięcy” po 20 dni i 5 dni dodatkowych). Terminy świąt były wskazywane zarówno przez daty dzienne, związane z różnymi bogami, jak i przez następstwo „miesięcy” w ciągu roku. Dodatkowych wyznaczników dostarczał system rachuby lat (4 nazwy i liczby od 1 do 13), który sprawiał, że co 52 lata następował koniec jednego i początek następnego cyklu. Przejście między nimi uważano za moment kryzysowy w wymiarze kosm., grożący światu zagładą. Urządzano wtedy (po raz ostatni 1507) ceremonię rozniecania tzw. nowego ognia, symbolizującego pomyślne trwanie życia przez kolejne 52 lata. Kapłani stanowili wyodrębnioną, zhierarchizowaną grupę w społeczności każdego miasta-państwa. Wywodzili się z różnych warstw społecznych. Byli kształceni w szkołach calmecac, przez które przechodziła cała młodzież arystokratyczna, a następnie doskonalili się, służąc przy konkretnych świątyniach. Zobowiązani byli do życia w czystości, do stosowania ascezy i wyszukanych praktyk autoofiarniczych (m.in. upuszczania krwi przez nakłuwanie i dziurawienie kolcami różnych części ciała). W zależności od stopnia wtajemniczenia, poświęcali się różnym posługom. W ich gestii leżał przede wszystkim całodobowy kult bogów oraz organizacja świąt. Kapłani, zajmujący w hierarchi wysoką pozycję, byli ofiarnikami dokonującymi krwawych ofiar z ludzi. Rytuały te odbywały się wg mitycznego wzoru, jakim było samoofiarowanie się bogów w celu zapewnienia sprawnego funkcjonowania Kosmosu. Kandydaci na ofiary rekrutowali się spośród jeńców wojennych i niewolników. Jednym z typowych sposobów zabijania ofiar było wyrywanie im serc. W Tenochtitlan najwyższą rangę mieli gł. kapłani bogów Huitzilopochtli i Tlaloca, których świątynie sąsiadowały ze sobą na największej piramidzie w mieście. Z ich rad i proroctw korzystali władcy. Oprócz sprawowania kultu, kapłani zajmowali się astrologią i rachubą czasu, tworzyli piktograficzne księgi, byli specjalistami interpretującymi na podstawie kalendarza losy ludzi i przewidującymi bieg zdarzeń, tworzyli pieśni i układali tańce (będące stałymi elementami kultu rel.) oraz prowadzili szkoły. Okresowo niektóre funkcje kapłańskie pełniły też inne osoby, m.in. kobiety i młodzież obojga płci, przebywając przez pewien czas przy świątyniach — w izolacji od normalnego życia, a także władcy i wyżsi dostojnicy.
Ryszard Tomicki
Bibliografia
M. Frankowska Mitologia Azteków, Warszawa 1987;
M. León-Portilla La filosofía náhuatl, México 1966;
B.C. Brundage The Jade Steps. A Ritual Life of the Aztecs, Salt Lake City 1985;
M. Miller, K. Taube The Gods and Symbols of Ancient Mexico and the Maya, New York 1993;
A. López Austin Tamoanchan y Tlalocan, México 1994.
