unia polsko-litewska
 
Encyklopedia PWN
unia polsko-litewska,
związek Polski z Litwą w XIV–XVIII w., oparty na wielu aktach państw, których postanowienia wahały się od tendencji inkorporacyjnych do luźnego sojuszu.
Unia krewska 1385 (w Krewie) zawarta przez wielkiego księcia litewskiego Jagiełłę, który zobowiązał się po objęciu tronu polskiego wcielić (łacińskie applicare) Litwę do Polski. Szlachta i możni polscy dążyli do inkorporacji Litwy, czemu sprzeciwiali się Litwini i dynastia jagiellońska. Unia wileńsko-radomska 1401 oddała dożywotnio rządy na Litwie Witoldowi (magnus dux ‘wielki książę’), Jagiełło (supremus dux ‘najwyższy książę’) zachował władzę zwierzchnią. Unia horodelska 1413 (w Horodle) wprowadziła instytucję odrębnego wielkiego księcia na Litwie, wybieranego przy udziale panów polskich, wspólne sejmy i zjazdy polsko-litewskie, urzędy wojewodów i kasztelanów na Litwie; litewskim rodom bojarskim przyznała wiele przywilejów, łącząc je (47 najważniejszych rodów) heraldycznie z rodami polskimi. Unia grodzieńska 1432 (w Grodnie) była wznowieniem sojuszu z Polską. Po okresie całkowitego zerwania unii (1440–47) związek obu państw przekształcił się w unię jedynie personalną (1447–92). W 1501 zawarto unię mielnicką (w Mielniku), mającą na celu zacieśnienie więzi między państwami (nie weszła w życie). Po wstąpieniu na tron polski wielkiego księcia litewskiego Aleksandra (1501), a po nim kolejno Zygmunta I Starego i Zygmunta II Augusta, oba państwa łączyła ponownie unia personalna. Zacieśnianie związku między Polską a Litwą w XV–XVI w. następowało głównie dzięki przejmowaniu przez Litwę polskiej instytucji ustrojowych i dążeniu szlachty litewskiej do uzyskania praw szlachty polskiej. Od połowy XVI w. szlachta i możni polscy coraz wyraźniej zmierzali do zacieśniania unii z Litwą; tendencje te popierała szlachta litewska, sprzeciwiała się im część możnych litewskich; niebezpieczeństwo zewnętrzne (wojny z Moskwą) osłabiło litewską opozycję; 1564 Zygmunt II August przekazał Koronie swe prawa dziedziczne do Litwy. W 1569 na sejmie w Lublinie (unia lubelska) Wielkie Księstwo Litewskie zostało połączone z Polską unią realną; zachowano odrębne urzędy centralne, skarb, wojsko; wspólny był monarcha oraz sejm i polityka zagraniczna; do Polski przyłączono województwa: podlaskie, wołyńskie, bracławskie i kijowskie. Odrębność prawnopaństwowa Litwy i Korony zniosła Konstytucja 3 maja 1791, łącząc je w jeden organizm państwowy.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Lubelskiej Unii Akt, 1569 z pieczęciami (unia polsko-litewska)fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia