powstanie warszawskie

powstanie warszawskie 1944,

wystąpienie zbrojne AK przeciw Niemcom rozpoczęte 1 VIII w Warszawie.

Początkowo plan „Burza” nie przewidywał walk w mieście (obawiano się odwetu niemieckiego), oddziały warszawskie AK miały opuścić Warszawę i podjąć walkę na terenie zachodniego podokręgu Obszaru Warszawskiego AK; 21 VII dowództwo AK podjęło decyzję o podjęciu walki w mieście, w celu opanowania go przed wkroczeniem Armii Czerwonej; 25 VII KG AK wydała rozkaz gotowości do powstania (w całym kraju); od 26 VII trwały zabiegi polskie u aliantów o wsparcie akcji w Warszawie (władze brytyjskie odrzuciły prośbę stwierdzając, iż Warszawa znajduje się w sowieckiej strefie operacyjnej); o podjęciu walki zadecydowały względy polityczne: oddziały AK i struktury Delegatury Rządu RP na Kraj ujawniające się w ramach planu „Burza” były rozbrajane przez władze sowieckie, a ludzie więzieni, również na zachód od linii Bugu; rozpoczął działalność PKWN; uznano, że opanowanie stolicy przez AK i objęcie w niej władzy przez krajowe agendy rządu RP na uchodźstwie zmusi ZSRR do uznania suwerennych praw Polski; 8 VII rząd upoważnił Delegaturę Rządu i KG AK do ogłoszenia powstania w Warszawie w momencie przez nie obranym; 31 VII, po uzyskaniu informacji, że czołgi sowieckie są już na obrzeżach Pragi, KG AK podjęła decyzję (zaaprobowaną przez Delegata Rządu) o rozpoczęciu walki 1 VIII o godzinie 17 (godzina „W”). Siły AK liczyły łącznie ok. 50 tys. żołnierzy, dysponujących 6 tys. sztuk broni palnej, 45 tys. granatów i zapasem amunicji na 2–3 dni walki; jednostki innych organizacji (AL, PAL, KB, NSZ) grupowały ok. 2,5 tys. żołnierzy; garnizon niemiecki liczył prawie 20 tys. dobrze uzbrojonych żołnierzy i policjantów, ponadto w mieście znajdowały się liczne pododdziały jednostek kierowanych na front; Niemcy spodziewali się wybuchu powstania od dawna, od wiosny 1944 umacniali obiekty zajmowane w mieście. Prowadzona w pośpiechu i półjawnie mobilizacja sił powstańczych sprawiła, że rozkaz nie dotarł na czas do części dowódców i oddziałów, a w wielu rejonach miasta doszło do potyczek przed godziną „W”, co zaalarmowało siły niemieckie (odpadł największy atut sił powstańczych — zaskoczenie); powstanie rozpoczęło ok. 23 tys. żołnierzy (tylko 10% uzbrojonych) ogólnym szturmem na rozrzucone po całym mieście niemieckie punkty oporu; dowódcy sił powstańczych: komendant okręgu warszawskiego AK pułkownik A. Chruściel („Monter”). Powstańcy nie zdobyli większości atakowanych obiektów, m.in. dzielnicy z siedzibami władz administracyjnych — pałacu Brühla, i policyjnych — rejonu alei Szucha, Dworca Głównego, Poczty Głównej, Komendy Miasta, Uniwersytetu Warszawskiego, Muzeum Narodowego, elektrowni, Polskiej Wytwórni Papierów Wartościowych, Cytadeli, Dworca Gdańskiego, Domu Akademickiego przy placu Narutowicza, lotnisk na Okęciu i Bielanach, mostów przez Wisłę; ponieśli duże straty — ok. 2 tys. zabitych (Niemcy — ok. 0,5 tys.); opanowali natomiast zwarty zespół dzielnic mieszkalnych w Śródmieściu i mniejsze zespoły budynków w innych dzielnicach; większość oddziałów z Żoliborza, Ochoty i części z Mokotowa wycofała się do podwarszawskich lasów — Puszczy Kampinoskiej, lasów sękocińskich i kabackich, oddziały praskie powróciły do konspiracji; do 4 VIII siły powstańcze kontynuowały ataki, zdobyły kilka ważnych punktów niemieckiego oporu, m.in.: Pocztę Główną, elektrownię, Państwową Wytwórnię Papierów Wartościowych, pałac Blanka, Bank Polski na Bielańskiej; w nocy 4/5 VIII na Żoliborz powróciło zgrupowanie z Puszczy Kampinoskiej. 4 VIII KG AK z powodu braku amunicji zabroniła podejmowania działań ofensywnych; od 3 VIII premier rządu RP na uchodźstwie bez rezultatu prosił Stalina o pomoc wojskową dla powstania; po zmianie stanowiska władz brytyjskich 4 VIII–21 IX samoloty alianckie dokonywały zrzutów broni, amunicji i żywności nad Warszawą i Puszczą Kampinoską; łącznie z południowych Włoch startowało 199 samolotów (94 polskie), które przewiozły 233 t zaopatrzenia (tylko 47 t odebrali powstańcy).

W wyniku działań w pierwszych dniach powstania wytworzyły się 3 ośrodki walki (Śródmieście z Wolą i Starym Miastem, Dolny Mokotów i Żoliborz), zorganizowane w 3 grupy taktyczne: Śródmieście (dowódca podpułkownik E. Pfeiffer „Radwan”), Północ — obejmującą Stare Miasto, Powązki, Marymont, Żoliborz i Puszczę Kampinoską (podpułkownik K. Ziemski „Wachnowski”), Południe — obejmującą Mokotów, Czerniaków, lasy chojnowskie i kabackie (podpułkownik J. Rokicki „Karol”); siły powstańcze zostały poparte przez ludność cywilną, która spontanicznie pomagała w obronie, budowie umocnień, tworzeniu służb sanitarnych i ratowniczych, zaopatrzeniu w żywność i wodę; jawną działalność w okresie powstania prowadziły władze i organy Polskiego Państwa Podziemnego — KRM, RJN, departament Delegatury Rządu RP na Kraj; audycje nadawała radiostacja „Błyskawica”, harcerze zorganizowali pocztę polową, kontynuowały pracę RGO i PCK (głównie wyżywienie), niesienie pomocy mieszkańcom wspierał Kościół katolicki. Od 5 VIII Niemcy, wykorzystując przybywające nowe oddziały SS, policji, jednostki frontowe i lotnictwo, rozpoczęli natarcie na Woli i Ochocie w celu otwarcia tras komunikacyjnych przez mosty; 5–6 VIII mimo oporu zgrupowania podpułkownika J. Mazurkiewicza „Radosława” (okrążone — przebiło się na Stare Miasto) zdobyli Wolę i odcięli Stare Miasto od Śródmieścia, wymordowali ok. 40 tys. osób cywilnych; 4–11 VIII opanowali Ochotę i również dokonali rzezi ludności; następne uderzenie zostało skierowane na Stare Miasto, zamykające wylot trasy komunikacyjnej na most Kierbedzia; Niemcy, nie mogąc opanować dzielnicy jednym uderzeniem, rozpoczęli systematyczne niszczenie domów atakami artylerii i lotnictwa; po zepchnięciu obrońców w głąb Starego Miasta od 19 VIII rozpoczęli szturm generalny; pomocy obrońcom próbowało udzielić zgrupowanie partyzanckie z Puszczy Kampinoskiej; po niepowodzeniu próby przedarcia się przez Powązki przeszło na Żoliborz i w nocy 19/20 oraz 20/21 VIII, ponosząc duże straty, atakowało bez powodzenia Dworzec Gdański; 25 VIII–1 IX trwała ewakuacja obrońców Starego Miasta kanałami do Śródmieścia (4,5 tys.) i na Żoliborz (0,8 tys.); ludność cywilną (80 tys.) i ciężko ranni (8 tys.) zostali w dużej części wymordowani przez Niemców, pozostałych wywieziono do obozu w Pruszkowie; w innych dzielnicach w sierpniu powstańcy umacniali pozycje obronne, w Śródmieściu zdobyli m.in.: gmach PAST-y, Pałac Staszica, Komendę Policji, budynek YMCA.

13 VIII władze ZSRR oficjalnie potępiły dowództwo powstania, 15 VIII nie wyraziły zgody na wahadłowy lot zaopatrzeniowy dla Warszawy bombowców amerykańskich połączony z lądowaniem na lotnisku pod Połtawą; ujawnienie światowej opinii publicznej stanowiska rządu sowieckiego w sprawie pomocy dla powstania i upór premiera Wielkiej Brytanii W. Churchilla doprowadziły do wyrażenia zgody na jeden lot na początku września; po upadku Starego Miasta Niemcy, licząc się z możliwością sowieckiego ataku na Pragę i koniecznością organizowania linii obrony wzdłuż zachodniego brzegu Wisły, rozpoczęli jego oczyszczanie, 3–6 IX wyparli powstańców z Powiśla, od 5 IX atakowali Śródmieście wzdłuż Alej Jerozolimskich dążąc do odblokowania trasy komunikacyjnej przez most Poniatowskiego; 9–10 IX dowództwo powstania podjęło rozmowy kapitulacyjne, przerwane po zapowiedzi dziennego lotu amerykańskiego z zaopatrzeniem oraz rozpoczęciu sowieckiego natarcia na Pragę; 11 IX Niemcy uderzyli na Czerniaków i 13 IX odcięli od Śródmieścia; 16–21 IX oddziały 2 dywizji piechoty WP sforsowały Wisłę, utworzyły niewielkie przyczółki na Żoliborzu, Powiślu, Czerniakowie i nawiązały współdziałanie z siłami powstańczymi, jednak nie zdołały odeprzeć niemieckiego przeciwuderzenia; większość żołnierzy poległa lub została zamordowana; od 13 IX zrzuty dla powstańców rozpoczęło lotnictwo sowieckie; 18 IX 110 amerykańskich bombowców dokonało zrzutu nad Warszawą (powstańcy przejęli 30% zasobników); 24 IX Niemcy zaatakowali Mokotów, 26 IX część obrońców kanałami przeszła do Śródmieścia (0,6 tys.), reszta 27 IX skapitulowała; tego samego dnia oddziały niemieckie rozpoczęły operację likwidacji zgrupowania partyzanckiego w Puszczy Kampinoskiej, 29 IX oddziały polskie, próbujące wydostać się z okrążenia, zostały rozbite pod Jaktorowem; 29 IX Niemcy uderzyli na Żoliborz, który 30 IX skapitulował; osamotnione Śródmieście poddało się 2 X. Układ kapitulacyjny zapewniał powstańcom prawa kombatanckie, zabraniał stosowania odpowiedzialności zbiorowej wobec ludności cywilnej; oddziały powstańcze, bezpośrednio przed kapitulacją przeorganizowane w Warszawski Korpus AK (8 Dywizja Piechoty AK im. R. Traugutta — oddziały żoliborskie, 10 Dywizja Piechoty AK im. S. Okrzei — mokotowskie, 28 Dywizja Piechoty AK im. M. Rataja — śródmiejskie), do 5 X opuściły Warszawę; ludność cywilną ewakuowano do obozu przejściowego w Pruszkowie, później rozesłano do różnych miejscowości na terenie okupacji niemieckiej, część młodzieży i powstańców wywieziono do obozów pracy i obozów koncentracyjnych. Cel powstania nie został osiągnięty; straty niemieckie wynosiły: 10 tys. zabitych, 6 tys. zaginionych, 9 tys. rannych, prawie 300 czołgów, dział szturmowych i samochodów pancernych; wśród powstańców było ok. 10 tys. zabitych, 7 tys. zaginionych, 5 tys. ciężko rannych, do niewoli poszło ok. 16 tys. żołnierzy; zginęło 150–200 tys. osób cywilnych; planowe działania Niemców w czasie powstania i po jego upadku doprowadziły do zniszczenia ok. 70% majątku miasta.

Andrzej Chmielarz

Powstanie warszawskie 1944. Powstańcy z miotaczami ognia na ulicy Nowy Świat w Warszawie

Powstanie warszawskie, walka o zdobycie budynku PAST-y przy ulicy Zielnej w Śródmieściu, sierpień 1944.

Powstanie warszawskie. Zbiórka batalionu „Pięść” na Woli, 1 VIII 1944

Powstanie warszawskie, barykada na ulicy Siennej, sierpień 1944

Warszawa, Pomnik Powstania Warszawskiego na placu Krasińskich

Powstanie warszawskie, jeńcy niemieccy wzięci do niewoli przez powstańców warszawskich

Powstanie warszawskie, ludność cywilna opuszczająca miasto po kapitulacji

Powstanie warszawskie 1944. Grupa powstańców

Warszawa, zniszczona przez Niemców po stłumieniu powstania warszawskiego