październikowe przesilenie polityczne

październikowe przesilenie polityczne 1956, polski październik 1956,

kulminacyjny okres przemian politycznych, społecznych i gospodarczych, związanych z załamaniem systemu dyktatury komunistycznej po śmierci J. Stalina (1953).

Od 1954 w Polsce, pod naciskiem wielu środowisk społecznych (inteligencji), części kierownictwa i działaczy PZPR niższego szczebla, następowało stopniowe łagodzenie reżimu politycznego (tzw. odwilż) przy jednoczesnym pogarszaniu się sytuacji gospodarczej; ograniczono cenzurę i zezwalano na publiczną krytykę działalności organów władzy w czasopismach (tygodniki: „Po prostu”, „Nowa Kultura”, „Przegląd Kulturalny”), XII 1954 zlikwidowano Ministerstwo Bezpieczeństwa Publicznego (MBP), stopniowo zwalniano więźniów politycznych, zmniejszono tempo inwestycji w przemyśle ciężkim, nakłady na zbrojenia i wstrzymano kolektywizację rolnictwa; w całym kraju powstawały kluby dyskusyjne (kluby młodej inteligencji), m.in. Klub Krzywego Koła i Klub im. K. Marksa w Warszawie, Zielony Semafor w Poznaniu, Czerwony Pomidor w Krakowie; II 1956 na XX Zjeździe KPZR w Moskwie przeprowadzono krytykę systemu stalinowskiego (tajny referat sekretarza generalnego KC KPZR N. Chruszczowa O kulcie jednostki i jego następstwach); III 1956 po śmierci B. Bieruta I sekretarz KC PZPR został E. Ochab; narastał kryzys społeczny i polityczny (konflikty w najwyższych władzach PZPR); w krytyce formułowanej przez wiele środowisk społecznych domagano się: jawności w działaniach władz, zwolnienia więźniów politycznych i rehabilitacji fałszywie oskarżonych, ukarania winnych stosowania przestępczych metod śledczych, zmiany oceny AK i zaprzestania dyskryminacji jej byłych żołnierzy, odrzucenia doktryny realizmu socjalistycznego w kulturze, zniesienia przywilejów władzy, m.in. specjalnych sklepów i zakładów usługowych („za żółtymi firankami”), zmian w zarządzaniu gospodarką; IV–V 1956 na mocy amnestii z więzień zwolniono ok. 35 tysięcy osób, w tym 7 tysięcy więźniów politycznych, zrehabilitowano m.in. skazanych w procesie generałów; w następnych miesiącach kryzys zaostrzał się, 28 VI w Poznaniu strajk i demonstracja uliczna przekształciły się w rewoltę zbrojną, stłumioną przez oddziały WP, KBW i MO (poznański czerwiec 1956); od VII 1956 narastały żądania spłaty zaległości i podwyżek płac, w przedsiębiorstwach przemysłowych tworzono samorządy robotnicze, likwidowano spółdzielnie produkcyjne na wsi; 19–21 X 1956 nastąpił zwrot polityczny, VIII Plenum KC PZPR obradowało pod naciskiem społecznym (wiece w fabrykach i na uczelniach — Politechnika Warszawska, w FSO — kierowane m.in. przez L. Goździka), istniała groźba sowieckiej interwencji wojskowej (19–20 X przedstawiciele Biura Politycznego KC PZPR i W. Gomułka prowadzili rozmowy z delegacją KC KPZR, która niespodziewanie przyjechała do Polski, niektóre stacjonujące w Polsce jednostki wojsk sowieckich maszerowały w kierunku Warszawy); I sekretarz KC PZPR został wybrany Gomułka, uzyskał poparcie wielu środowisk, m.in. na kilkusettysięcznym wiecu 24 X w stolicy; zapowiedziano zmiany we wszystkich dziedzinach życia społecznego; jednocześnie na Węgrzech od 23 X trwały walki zbrojne, zakończone 11 XI w wyniku interwencji wojsk sowieckich; 28 X uwolniono z przymusowego pobytu w klasztorze w Komańczy prymasa Polski kardynała S. Wyszyńskiego, następnie XII 1956 władze państwowe i Kościół katolicki zawarły porozumienie dotyczące m.in. obsady stanowisk kościelnych, nauki religii w szkołach; 15–18 XI podczas rozmów delegacji polskiej w Moskwie ustalono zasady stacjonowania wojsk sowieckich w Polsce, umorzenie części polskiego zadłużenia, wznowienie przesiedlania Polaków z ZSRR do kraju; do końca 1956 zrehabilitowano wielu skazanych w procesach politycznych; zmieniono dowództwo WP, marszałek K. Rokossowski i generałowie sowieccy wyjechali do ZSRR; dokonano zmian w składzie władz i programach: ZSL, SD, Zrzeszenia Związków Zawodowych i organizacji społecznej, m.in. SDP i ZLP; nastąpił rozłam w Stowarzyszeniu „Pax”, inne środowiska katolickiego organizowały Kluby Inteligencji Katolickiej; XII 1956 odtworzono ZHP, a I–II 1957 powstały ZMS i ZMW, rozwiązał się ZMP; XI 1956 zezwolono na tworzenie w przedsiębiorstwach państwowych rad robotniczych i częściowo usprawniono zarządzanie gospodarką; zreorganizowano część instytucji państwowych i zmniejszono liczbę ich pracowników. W XI 1957 zlikwidowano Komitet ds. Bezpieczeństwa Publicznego; na wsi rozpadło się ponad 80% spółdzielni produkcyjnych, odbudowano kółka rolniczego; ograniczono przywileje władzy; Gomułka dążył do opanowania żywiołowego ruchu społecznego, który uznawał za niebezpieczny dla ustroju i bezpieczeństwa Polski; I 1957 wybory parlamentarne odbyły się „bez skreśleń”; w następnych miesiącach proces częściowej demokratyzacji zahamowano, zwolennicy kontynuacji przemian (tzw. rewizjoniści) zostali potępieni (V 1957 IX Plenum KC PZPR), X 1957 rozwiązano tygodnik „Po prostu”.