komunizm

komunizm

[łac. communis ‘wspólny’, ‘powszechny’],

ideologia postulująca równość i wspólnotę w organizacji życia społecznego oraz racjonalność w kierowaniu życiem gospodarczym, głosząca nieuchronność upadku kapitalizmu i potrzebę działań dla osiągnięcia tego celu; w teorii marksistowskiej najwyższa, bezklasowa forma organizacji społecznej, następująca po kapitalizmie; ruch społeczny i polityczny wywodzący się z ideologii marksistowskiej, ukształtowany w wyniku rozłamu socjaldemokracji; w niemarksistowskiej teorii społecznej i w języku potocznym — ustrój społeczny w państwach rządzonych przez partie komunistyczne; w państwach komunistycznych określany również mianem socjalizmu realnego.

Ideologia komunistyczna.

Elementy ideologii komunistycznej — idee równości i wspólnoty — pojawiły się w średniowieczu. Zyskały na znaczeniu w okresie rewolucji francuskiej 1789–99. W XIX w., w epoce szybkich zmian społecznych, wywołanych uprzemysłowieniem, były odmianą idei socjalistycznych. Ideologia komunistyczna miała charakter utopijny; zawierała postulat radykalnego egalitaryzmu, obejmującego nie tylko równość wobec prawa, ale również status społeczny, a nawet życie kulturalne. Głosiła ideę wspólnoty i braterstwa ludzi, przezwyciężającej indywidualizm i społeczną atomizację, czemu miało sprzyjać zniesienie własności prywatnej. Przeciwstawiała się chaosowi rynku, dowodząc konieczności racjonalnego zarządzania gospodarką. Szczególne znaczenie nadali ideologii komunistycznej marksiści. We wczesnych pracach K. Marks kładł nacisk na nieuchronność zjawiska alienacji w ustroju kapitalistycznym komunizm miał spowodować jego zniknięcie i realizację rzeczywistej, a nie formalnej wolności jednostki.

Podstawą ideologii komunizmu stał się, w wyniku przyjęcia koncepcji klasyków marksizmu, materializm historyczny, zwłaszcza tezy o nieuchronnym następstwie coraz wyżej rozwiniętych formacji społeczno-ekonomicznych, o zasadniczym znaczeniu walki klas w rewolucyjnych zmianach tych formacji i o szczególnej roli klasy robotniczej w przejściu od kapitalizmu do komunizmu wreszcie o niezbędności objęcia przez partie robotnicze (komunistyczne) kierownictwa walką klasy robotniczej. Ideologia komunistyczna, zwłaszcza w wersji marksistowskiej, odrzucała religię, traktowaną jako swoistą formę fałszywej świadomości, i przeciwstawiała jej odmienny (materialistyczny) obraz świata uznawany za naukowy. Odrzucała ukształtowane w Europie Zachodniej koncepcje wolności, prawa i demokracji, dowodząc ich klasowych uwarunkowań. Rewolucja socjalistyczna po obaleniu instytucji kapitalizmu miała — na wstępnych etapach budowy komunizmu — wprowadzić ustrój dyktatury proletariatu (przejęcie całości władzy przez klasę robotniczą, a w jej imieniu przez partie komunistyczne), pozwalający zlikwidować resztki poprzedniego ustroju. Ideologia komunistyczna podważała znaczenie więzi narodowych, twierdząc iż są one wykorzystywane przez burżuazję do zacierania sprzeczności klasowych i do podporządkowania sobie proletariatu; więziom narodowym był przeciwstawiany tzw. internacjonalizm proletariacki, czyli wspólnota klasy robotniczej w skali międzynarodowej. W krajach, w których komuniści uzyskali władzę, idee te stały się ideologią oficjalną, ulegając stopniowo wulgaryzacji, a w schyłkowej fazie ustroju komunistycznego — atrofii.

Stadium rozwoju historycznego.

Zgodnie z teoriami głoszonymi przez marksistów, komunizm miał być najwyższą, ostateczną formą rozwoju dziejowego, powstałą w wyniku rozwoju gospodarczego dokonanego w ramach formacji kapitalistycznej, ale po upadku (obaleniu) tej formacji. Komunizm, w przeciwieństwie do poprzedzających go ustrojów, miał być ustrojem bezklasowym, pozbawionym wyzysku i realizującym — dzięki uspołecznieniu własności środków produkcji — idee egalitaryzmu i wspólnoty, zaniknąć też miało państwo. Ideologia komunistyczna sugerowała, że formacja ta będzie swoistym „końcem historii”. Klasycy marksizmu nie wypowiadali się szczegółowo co do kształtu formacji komunistycznej, idea ta odgrywała głównie rolę utopii organizującej działania ruchu komunistycznego, po objęciu zaś władzy przez partie komunistyczne teza o wyższości przyszłego społeczeństwa komunistycznego nad wcześniejszymi formacjami nabrała charakteru obowiązującego dogmatu ideologicznego, uzasadniającego specyfikę rozwiązań ustrojowych komunizmu i politykę prowadzoną przez partie komunistyczne.

Ruch komunistyczny.

Ruch komunistyczny wyodrębnił się z ruchu socjalistycznego w 1. połowie XX w. Formą organizacyjną były partie komunistyczne, działające w licznych krajach świata jako nielegalna lub legalna opozycja, oraz sprawujące władzę w sowieckiej Rosji i ZSRR 1917–91, w Mongolii od 1924 do początku lat 90., w Chinach od 1949, w Korei od 1948, w Wietnamie od 1945, w Europie Wschodniej 1944–89, na Kubie po 1959. Partie komunistyczne odrzucały demokratyczne metody działania (traktując je jako wyraz „demokracji burżuazyjnej”) oraz dążyły do zmiany ustroju drogą rewolucyjnej przemocy. Zasady organizacyjne przejęły od bolszewików i W. Lenina; do najważniejszych należała ścisła dyscyplina, wymagająca od członków organizacji całkowitego poświęcenia celom formułowanym przez elitę przywódczą. Partie te miały kadrowy charakter, przedkładały dyscyplinę i oddanie nad masowość. ZSRR dążył do podporządkowania sobie partii komunistycznych w innych krajach, w wielu z nich, niezależnie od woli swych członków, stawały się one elementem polityki zagranicznej ZSRR. Z chwilą dojścia do władzy komuniści dążyli do stopniowego wyeliminowania innych ugrupowań i uzyskania pełnej kontroli nad życiem politycznym. W warunkach panującego ustroju komunistycznego, partie komunistyczne nabierały charakteru masowego. Stapiały się z aparatem państwowym i przekształcały go w główny czynnik pośredniczący między systemem politycznym a społeczeństwem. W dłuższym okresie zatracały swój ideowy charakter i przynależność do nich była traktowana przez wielu członków wyłącznie jako warunek osiągnięcia pożądanej pozycji społecznej.

Ustrój komunistyczny (realny socjalizm).

Komunizm jako ustrój, traktowany często jako odmiana totalitaryzmu, ukształtował się w państwach, w których partie komunistyczne uzyskały władzę; w Rosji i w Chinach — po rozpadzie wcześniejszego porządku społecznego i politycznego w wyniku wojen i rewolucji, w innych krajach dodatkowo wskutek poparcia ze strony ZSRR lub ChRL. Rozpad wcześniejszego porządku, a następnie polityka nowych władz (nacjonalizacja przemysłu, kolektywizacja rolnictwa, polityczna, a często fizyczna eliminacja dawnych elit, oraz przyspieszona industrializacja) doprowadziły do radykalnych zmian nie tylko ustroju politycznego, ale i struktury społecznej. Ustrój komunistyczny charakteryzował się: dążeniem do atomizacji społeczeństwa, dominacją partii we wszystkich sferach życia publicznego (zwłaszcza w dziedzinie polityki, stowarzyszeń i środków masowego przekazu), podporządkowaniem ustawodawstwa i prawa partii, rozbieżnością (mimo utrzymania fasadowej roli tradycyjnych instytucji państwa i prawa) między przepisami prawa stanowionego a faktycznie obowiązującymi normami, symbiozą aparatu partyjnego i państwowego, ideologicznym monopolem partii (cenzura), zawłaszczeniem sfery języka publicznego (nowomowa), dążeniem do redukcji znaczenia religii, upaństwowieniem gospodarki, dążeniem do podporządkowania partii i państwu życia prywatnego obywateli, kampaniami masowej mobilizacji społeczeństwa dla osiągnięcia celów politycznych i gospodarczych (np. kolektywizacja i industrializacja w ZSRR, Wielki Skok i „rewolucja kulturalna” w Chinach), stosowaniem przez państwo przymusu i terroru poza kontrolą prawa (uzasadnionym koncepcją dyktatury proletariatu), czystkami w stosunku do części własnego aparatu władzy, kultem przywódców, naśladowaniem rozwiązań ustrojowych ZSRR w poszczególnych państwach komunistycznych i podporządkowaniem ich polityki interesom państwa sowieckiego. W skali międzynarodowej pierwszym centrum podporządkowującym sobie pozostałe państwa komunistyczne i starającym się wciągnąć w orbitę swego oddziaływania także niektóre państwa Afryki, Azji i Ameryki Łacińskiej był ZSRR. Militarnym wyrazem tej dominacji był Układ Warszawski, jednym z jego celów było niedopuszczenie do wyłamania się z systemu któregoś z państw wschodnioeuropejskich (interwencje na Węgrzech 1956 i w Czechosłowacji 1968). W sferze gospodarki dominacji tej służyła Rada Wzajemnej Pomocy Gospodarczej. W skali globalnej ZSRR i podporządkowane mu państwa rywalizowały — w płaszczyźnie politycznej, ale także przez oddziaływanie ideologiczne — z państwami Zachodu, przede wszystkim ze Stanami Zjednoczonymi. W latach 60. Chiny usiłowały rywalizować z ZSRR o przywództwo wśród państw komunistycznych i ruchów lewicowych, zwłaszcza w krajach rozwijających się.

Komunizm w fazie rozwoju charakteryzował się szybkim wzrostem gospodarczym. Był on możliwy dzięki wykorzystaniu znacznych rezerw siły roboczej i in. czynników produkcji (energia, zasoby naturalne) oraz środków, które powinny być przeznaczone na rozwój infrastruktury i ochronę środowiska. Wzrost ten umożliwiały: wymuszanie akumulacji przez państwo, koncentracja działań na wybranych celach oraz mobilizacja wysiłku metodami politycznego przymusu. Rozwojowi gospodarczemu towarzyszyły masowe przemiany społeczne (urbanizacja, ruchliwość społeczna, wzrost wykształcenia). Te cechy rozwoju oraz nadzieja na dalszą modernizację społeczną decydowały o poparciu udzielanemu komunizmowi przez niektóre grupy społeczne. Było to również przyczyną międzynarodowej popularności komunizmu, zwłaszcza w krajach słabiej rozwiniętych. W dłuższym okresie, wraz z wyczerpywaniem się łatwo dostępnych czynników produkcji, a także wraz z narastaniem zjawisk biernego oporu i korupcji, oraz wobec niezdolności do innowacji, gospodarki komunistyczne wchodziły w fazę stagnacji i przewlekłego kryzysu. Zjawisku temu towarzyszyła utrata atrakcyjności ideologicznej i stopniowa delegitymizacja, słabła też zdolność systemu do kontroli społeczeństwa za pomocą ideologii i terroru. Komunizm w obszarze oddziaływania ZSRR upadł 1989–91, a interpretacja tego procesu nie może jeszcze być jednoznaczna. U jego podłoża leżała niezdolność systemu do sprostania wyzwaniom cywilizacyjnym. Na sam przebieg upadku wpłynął charakter konfiguracji politycznej w państwach bloku sowieckiego — gospodarczy i polityczny kryzys w Polsce, niepowodzenie sowieckiej interwencji w Afganistanie, zmiany na szczytach sowieckiej elity władzy i polityka M. Gorbaczowa (pierestrojka i głasnost), skutki zamachu stanu VIII 1991 w Moskwie. Komunizm utrzymał się, przynajmniej w sferze politycznej, w Chinach, od początku lat 80. prowadzą one jednak politykę autorytarnej modernizacji, polegającej na dopuszczaniu na wielką skalę sektora kapitalistycznego i obcego kapitału. Na mniejszą skalę proces taki dokonuje się w Wietnamie. W początku XXI w. komunizm utrzymywał się także w Korei Północnej i na Kubie.

JACEK KOCHANOWICZ

Bibliografia

F. FURET Przeszłość pewnego złudzenia. Esej o idei komunistycznej w XX wieku, Warszawa 1966;

J. KORNAI Niedobór w gospodarce, Warszawa 1985;

A. WALICKI Marksizm i skok do królestwa wolności. Dzieje komunistycznej utopii, Warszawa 1996.

Marks, Engels, Lenin, Stalin

Rewolucja październikowa, szturm na Pałac Zimowy w Piotrogrodzie, 7/8 XI 1917

Pekin, plac Tian’anmen — chińscy żołnierze maszerujący w tempie 108 kroków na minutę, by o zachodzie słońca dokonać ceremonii opuszczenia flagi

Karol Marks (z lewej) i Engels Fryderyk w redakcji „Rheinische Zeitung” w Kolonii, obraz E. Chapiro — Muzeum Marksa-Engelsa, Moskwa