katastrofizm

katastrofizm

[gr. katastrophḗ ‘punkt zwrotny’],

nurt refleksji historiozoficznej w literaturze, publicystyce i teorii kultury XX w., będący wyrazem przeświadczenia o nieuchronnej i bliskiej zagładzie zagrażającej współczesnemu światu, a zwłaszcza tradycjom, instytucjom i wartościom kultury europejskiej.

Katastrofizm, przejawiający się w filozofii, teorii kultury i literaturze europejskiej, zwłaszcza w okresie 20-lecia międzywojennego, czerpał inspiracje teoretyczne z dekadentyzmu i pesymizmu niektórych nurtów filozoficznych schyłku XIX w. (np. F.W. Nietzsche) i zyskiwał podatny grunt wskutek kryzysu gospodarczego po I wojnie światowej; tendencje katastroficzne znalazły wyraz zwłaszcza w głoszącej zmierzch kultury zachodniej historiozofii O. Spenglera (Der Untergang des Abendlandes 1919) oraz w pracach J. Ortegi y Gasseta, A. Toynbee’ego, a także w filozofii życia i koncepcjach filozoficznych irracjonalizmu; w literaturze europejskiej przejawiały się m.in. w twórczości G. Wellsa, A. Huxleya, F. Kafki, K. Čapka. W Polsce poglądy zbliżone do katastrofizmu głosili m.in. F. Znaniecki (Upadek cywilizacji zachodniej 1921) i M. Zdziechowski (W obliczu końca 1937, Widmo przyszłości 1939); idee katastrofizmu znalazły wyraz w koncepcjach estetyczno-filozoficznych i twórczości literackiej S.I. Witkiewicza, utworach R. Jaworskiego, twórczości poetów z grupy Żagary, liryce m.in. J. Czechowicza, M. Jastruna, W. Sebyły; do katastrofizmu nawiązywali poeci debiutujący w okresie okupacji niemieckiej — K.K. Baczyński, T. Gajcy, T. Borowski. Ukształtowanie się współczesnego katastrofizmu kulturalistycznego (wskazującego na wyczerpanie lub zrealizowanie możliwości tkwiących w kulturze, na alienację konstytutywnych dla niej ideałów i wartości, prowadzące do autodestrukcji kultury europejskiej) było związane z przełamywaniem zakorzenionego w myśli europejskiej katastrofizmu naturalistycznego (podporządkowującego cykliczności procesów przyrodniczych także przejawy życia społecznego i kultury) oraz katastrofizmu eschatologicznego (traktującego historyczne katastrofy jako środek realizacji pozahistorycznego celu ostatecznego). Było ono wynikiem laicyzacji historiozofii, przełamania cyklicznej wizji dziejów, przezwyciężenia absolutyzmu, europocentryzmu, a wreszcie zakwestionowania idei postępu dziejowego.