kampania wrześniowa
 
Encyklopedia PWN
kampania wrześniowa 1939,
walka zbrojna w obronie niepodległości Polski, prowadzona 1 IX–6 X 1939 przeciwko agresji Niemiec i od 17 IX — ZSRR, będąca początkiem II wojny światowej;
Niemcy po zajęciu III 1939 Czech i Moraw oraz podporządkowaniu Słowacji (jej wojska wzięły także udział w ataku na Polskę) rozpoczęły bezpośrednie polityczne i militarne przygotowania do uderzenia na Polskę, dążyły do izolacji międzynarodowej Polski, ponowiły żądania terytorialne dotyczące Wolnego Miasta Gdańska i tzw. korytarza pomorskiego, 28 IV 1939 wypowiedziały zawartą 1934 deklarację o niestosowaniu przemocy w stosunkach wzajemnych; wcześniej, 31 III Wielka Brytania i Francja udzieliły II RP gwarancji pomocy militarnej na wypadek agresji niemieckiej; 23 VIII 1939 III Rzesza i ZSRR zawarły układ sowiecko-niemiecki (pakt Ribbentrop–Mołotow) dotyczący współpracy obu państw podczas ataku na Polskę i podziału stref wpływów w środkowowschodniej Europie; polsko-brytyjski układ o pomocy wzajemnej, podpisany 25 VIII, spowodował tylko przesunięcie terminu ataku wojsk niemieckich (Wehrmachtu) z 26 VIII na 1 IX; niemiecki plan agresji (Fall Weiss) zakładał wojnę błyskawiczną (Blitzkrieg) i totalną; przewidywał zniszczenie polskich sił zbrojnych na zachód od Wisły i Narwi przez zbieżne uderzenie z niemieckiej części Śląska, Moraw oraz Pomorza Zachodniego i Prus Wschodnich w kierunku na Warszawę; polski plan obronny („Zachód”) przewidywał przyjęcie bitwy w pasie nadgranicznym (ok. 1600 km), następnie organizowanie oporu w głębi kraju na kolejnych liniach obronnych (główna linia na Narwi, Wiśle, Sanie) aż do ofensywnego wystąpienia armii sojuszniczych (francuskiej i brytyjskiej) na froncie zachodnim (przewidywanego w trzecim tygodniu wojny). Polskie siły zbrojne, dowodzone przez Naczelnego Wodza marszałka E. Rydza-Śmigłego, wskutek późnej mobilizacji powszechnej (30 VIII) rozwinęły do 1 IX ok. 70% planowanych sił lądowych; ostatecznie liczyły ok. 1 mln żołnierzy, 4,3 tysiąca dział i moździerzy, ok. 880 czołgów i samochodów pancernych oraz 400 samolotów bojowych zorganizowanych w 7 armii (armie Wojska Polskiego 1939), samodzielną grupę operacyjną, 3 Odwody Naczelnego Wodza i Obronę Wybrzeża. Agresję niemiecką poprzedziły liczne dywersje i prowokacje graniczne (gliwicka prowokacja); niemieckie siły zbrojne, dowodzone przez dowódcę sił lądowych Rzeszy generała W. von Brauchitscha, liczyły ponad 1,6 mln żołnierzy, ok. 10 tysięcy dział i moździerzy, ponad 2,7 tysiąca czołgów oraz 1,3 tysiąca samolotów bojowych.
1 IX 1939 rano niemieckie wojska napadły na Polskę, przekroczyły granicę lądową, zaatakowały z powietrza cały kraj, uderzyły od morza na Gdynię, Hel, i Westerplatte; celem agresji była likwidacja państwa polskiego. Polska broniła się w izolacji, 3 IX Wielka Brytania i Francja wypowiedziały Niemcom wojnę, jednak nie podjęły działań ofensywnych na większą skalę, prowadząc do wiosny 1940 tzw. dziwną wojnę (fr. drôle de guerre); mimo przewagi wroga, szczególnie w lotnictwie i broni pancernej, terrorystycznych nalotów i zbrodniczych metod wojny totalnej, armie polskie, mając poparcie całego społeczeństwa, stawiały zacięty opór. Po bitwie granicznej na północnym Mazowszu, Pomorzu, nad Wartą, na Śląsku i Podhalu (1–4 IX) główna linia polska została przełamana, jednak nie udało się Niemcom zniszczyć głównych sił polskich na zachód od Wisły. Armie polskie cofały się w walkach nad Wisłę i San, ale zostały wyprzedzone i oskrzydlone przez szybkie jednostki niemieckie, które 8 IX dotarły pod Warszawę, a 12 IX pod Lwów; 14–16 IX wojska niemieckie zamknęły pierścień okrążenia na Bugu, w bitwach pod Tomaszowem Lubelskim pokonały najpierw armie „Kraków” i  „Lublin” (17–20 IX), a następnie cofające się z północy jednostki Frontu Północnego (21–26 IX). 9 IX oddziały armii „Pomorze” i „Poznań”, pod dowództwem generała T. Kutrzeby, rozpoczęły z Niemcami bitwę nad Bzurą; po początkowych sukcesach zostały okrążone i w większości rozbite (do 22 IX), część wojsk przebiła się do Warszawy. Walki obronne kontynuowały odosobnione ośrodki oporu, m.in. Modlin i Warszawa, w których obronie współdziałała z wojskiem ludność cywilną (Robotnicza Brygada Obrony Warszawy), mobilizowana do działania przez prezydenta miasta S. Starzyńskiego; armie polskie, zgodnie z rozkazem Naczelnego Wodza, podjęły próbę wycofania na tzw. przyczółek rumuński.
17 IX wschodnią granicę Polski przekroczyły liczące ponad 800 tysięcy żołnierzy wojska sowieckie, złamały obronę Korpusu Ochrony Pogranicza (KOP) oraz improwizowanych oddziałów WP i dotarły prawie do linii Narwi, Bugu, Wisły i Sanu (po 28 IX po ponownym podziale Polski wycofały się na linię Narwi, Bugu, Sanu); w nocy 17/18 IX prezydent RP z rządem oraz Naczelny Wódz przekroczyli granicę polsko-rumuńską i zostali internowani; nowe władze państwowe RP uformowały się na uchodźstwie we Francji; 22 IX skapitulował Lwów (poddał się oddziałom sowieckim), 28 IX — Warszawa, 29 IX — Modlin, a 2 X — Hel; ostatnie bitwy kampanii wrześniowej stoczyły: Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” (generał F. Kleeberg) z Niemcami pod Kockiem (2–5 X) oraz grupa KOP (generał W. Orlik-Rückemann) z Armią Czerwoną pod Szackiem (29–30 IX) i Wytycznem (1 X).
Podczas kampanii wrześniowej 1939 w walkach uczestniczyły nie tylko regularne siły zbrojne, lecz również oddziały ochotnicze tworzone m.in. przez byłych powstańców śląskich i wielkopolskich oraz harcerzy (cywilna obrona Polski 1939, cywilna obrona Śląska 1939); ogólne straty polskie w walce z Niemcami wyniosły (według Biura Odszkodowań Wojennych) ok. 620 tysięcy ludzi, w tym: 66 tysięcy zabitych, 134 tysiące rannych i 420 tysięcy jeńców; w walce z Armią Czerwoną zginęło (głównie rozstrzelanych po wzięciu do niewoli) lub zostało rannych kilkanaście tysięcy, do niewoli dostało się ok. 250 tysięcy żołnierzy; straty Niemców: ok. 45 tysięcy zabitych i rannych, ok. 1 tysiąca czołgów i samochodów pancernych (30%) i 700 samolotów (32% użytych w kampanii), co uniemożliwiło wojskom niemieckim szybkie przejście do działań ofensywnych na froncie zachodnim; straty Armii Czerwonej: ok. 2,5 tysiąca zabitych i rannych (według danych władz ZSRR).
Bibliografia
Polskie Siły Zbrojne, t. 1: Kampania wrześniowa, Londyn 1954;
Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł, Warszawa 1969;
Wrzesień 1939 w relacjach dyplomatów, Warszawa 1989;
Agresja sowiecka na Polskę w świetle dokumentów 17 IX 1939, t. 1: Geneza i skutki, Warszawa 1994;
R. Szawłowski Wojna polsko-sowiecka 1939, t. 1–2, Warszawa 1995.
zgłoś uwagę
Ilustracje
Polska artyleria pod Radomiem, na stanowisku bojowym pod Radomiem, wrzesień 1939.fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Westerplatte, wrzesień 1939fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Niemieccy i sowieccy żołnierze, wrzesień 1939fot. Archiwum Dokumentacji Mechanicznej
Niemiecki nalot na Polskę, wrzesień 1939fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Płonąca wieża Zamku Królewskiego w Warszawie we wrześniu 1939 fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Hel, ostrzał, wrzesień 1939fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Westerplatte, półwysep w obrębie Gdańska fot. L. Zielaskowski/Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Przeglądaj encyklopedię
Przeglądaj tabele i zestawienia
Przeglądaj ilustracje i multimedia