chrześcijaństwo

chrześcijaństwo, gr. christianismós, łac. christianismus, christianitas,

religia monoteistyczna i uniwersalistyczna, której istotą jest wiara w Jezusa Chrystusa.

Chrześcijaństwo powstało w I w. n.e., w łonie ówczesnego judaizmu, jako wynik działalności Jezusa z Nazaretu, który głosił fię, tj. Dobrą Nowinę o zbawieniu. Powołał on i uformował grupę uczniów (zwłaszcza 12 najbliższych — apostołów). Oddziaływał na otoczenie swą niezwykłą osobowością przez nauczanie (mądrość), czyny mocy (cuda, uzdrawianie) oraz mękę, śmierć, zmartwychwstanie i wniebowstąpienie. Zmartwychwstanie od początku stanowiło główną tezę wiary chrześcijańskiej i motyw działania pierwszych chrześcijan. Pierwsza wspólnota, powstała w Jerozolimie po Zesłaniu Ducha Świętego (ok. 28–30 r. n.e.), była skupiona wokół apostołów z Piotrem na czele. Początkowo chrześcijanie po przyjęciu chrztu zachowywali wszystkie praktyki religijne judaizmu. Problem odrębności chrześcijaństwa pojawił się dopiero wówczas, gdy chrzest zaczęli przyjmować wierzący spoza gminy żydowskiej. Apostołowie zgromadzeni na Soborze Jerozolimskim (ok. 49 r. n.e.) uchylili obowiązek przyjęcia judaizmu (zachowywania Prawa Mojżeszowego), jako warunek przystąpienia do chrztu.

Chrześcijaństwo uznaje istnienie jednego Boga w 3 Osobach, czyli w Trójcy Świętej (Bóg Ojciec, Syn Boży, Duch Święty), który w swej boskiej osobie Syna Bożego wcielił się w indywidualną naturę ludzką oraz dokonał dzieła zbawienia świata; odwołuje się do objawienia otrzymanego od Boga w Jezusie Chrystusie, które przekazuje tradycja chrześcijańska, zwłaszcza Nowy Testament.

Określenie „chrześcijanie” po raz pierwszy odnajdujemy w listach świętego Ignacego z Antiochii (zmarł ok. 107 r. n.e.). Chrześcijanie, uważani początkowo za członków judaistycznej sekty, tworzyli wspólnoty lokalne, mając jednocześnie świadomość przynależności do jednej religijnej wspólnoty wiary i życia w Chrystusie (Kościół). Po śmierci apostołów ukształtowała się zasada jednoosobowego przywództwa w gminach chrześcijańskich, na przełomie I i II w. istniała już 3-stopniowa hierarchia (biskup, prezbiterzy, diakoni). Wyróżnione miejsce zajmowali biskupi Rzymu, następcy świętego Piotra. Do połowy IV w. w niektórych prowincjach rzymskich chrześcijaństwo przyjęła prawie połowa mieszkańców. Osiągnęło ono znaczne wpływy na wschodzie imperium (pomimo krwawych prześladowań, m.in. za panowania cesarzy: Nerona, Domicjana, Trajana, Marka Aureliusza, Decjusza i Dioklecjana); męczeństwo, które stawało się świadectwem wierności Chrystusowi, przyciągało do nowej religii.

Na fundamencie Biblii formowała się od II–III w. teologia i filozofia chrześcijańska (Ojcowie Apostolscy, apologeci, święty Justyn, święty Ireneusz z Lyonu, Klemens Aleksandryjski, Orygenes, Tertulian, święty Cyprian z Kartaginy i in.), korzystając z języka i dorobku kultury grecko-rzymskiej, a zarazem polemizując z politeizmem, gnostycyzmem oraz ruchami heretyckimi. Duchowość i asceza wyrażały się m.in. formowaniem się życia zakonnego. Ustanowienie tolerancji religijnej przez cesarza Konstantyna Wielkiego (edykt mediolański, 311) spowodowało, że chrześcijaństwo osiągnęło przewagę w krajach imperium rzymskiego i 380 stało się jego religią państwową (Teodozjusz I Wielki). Wolność religijna umożliwiła organizowanie się chrześcijaństwa w skali całego imperium (patriarchaty, metropolie) oraz gromadzenie się biskupów na synodach i soborach. Sobory potwierdziły chrześcijańską wiarę w Trójcę Świętą (Sobór Konstantynopolitański, 381) oraz wiarę w 2 natury w Chrystusie, boską i ludzką (sobór chalcedoński, 451). Bodźcem do oficjalnego ogłaszania dogmatów były spory doktrynalne, szczególnie wokół problemu boskości Chrystusa (subordynacjonizm, arianizm, nestorianizm, monofizytyzm i in.). W cesarstwie rzymskim arianie uzyskali okresową przewagę polityczną, natomiast nestorianizm i monofizytyzm w połączeniu z poczuciem odrębności narodowej, doprowadziły do odseparowania się Kościołów w Azji i Afryce (Armenia, Mezopotamia, Syria, Egipt, Etiopia). Umieszczenie stolicy cesarstwa w Konstantynopolu przyczyniło się do wzrostu znaczenia biskupów, a potem patriarchów tego miasta.

W IV–V w. nastąpił bujny rozwój kultury chrześcijańskiej: teologii, wiedzy biblijnej oraz filozofii (Ojcowie Kościoła, zwłaszcza święty Atanazy Wielki, święty Bazyli Wielki, święty Grzegorz z Nazjanzu, święty Grzegorz z Nyssy, święty Jan Chryzostom, święty Cyryl Aleksandryjski, Pseudo-Dionizy, święty Ambroży, Hieronim ze Strydonu, święty Augustyn), życia duchowego, życia monastycznego (święty Bazyli Wielki, święty Augustyn, w VI w. — święty Benedykt z Nursji), studiów historycznych (Euzebiusz z Cezarei), liturgii, kaznodziejstwa, poezji religijnej, budownictwa sakralnego, sztuki. W wyniku wędrówek ludów chrześcijanie na Zachodzie znaleźli się pod władzą Germanów (arian lub pogan), którzy stopniowo przyjmowali kulturę łacińską i chrześcijańską ortodoksję (chrzest Chlodwiga ok. 500, chrystianizacja Niemiec ok. VIII w.). We wczesnym średniowieczu kultura chrześcijańska rozwijała się w Irlandii, Hiszpanii pod panowaniem Wizygotów oraz w okresie renesansu karolińskiego. Do wybitnych myślicieli tego okresu należeli m.in. Beda Czcigodny, Alkuin, Jan Szkot Eriugena. Wiedzę religijną i kulturę kultywowały głównie zakony (np. benedyktyni), które też prowadziły żywą działalność misyjną (zwłaszcza mnisi iroszkoccy). Chrześcijaństwo łacińskie rozprzestrzeniało się na coraz to nowe obszary: IX–XI w. Czechy, Polskę i Skandynawię, a XIII–XV w. Litwę, ostatni europejski kraj pogański. Wzrósł autorytet papieży, wśród których były bardzo wybitne osobistości (święty Grzegorz I Wielki, Leon I Wielki), ale IX–X w. papiestwo zdominowane przez walki polityczne w Rzymie i istniejącym od 754 Państwie Kościelnym, przeżywało upadek. W VII–IX w. chrześcijaństwo greckie w państwie bizantyńskim doznawało wstrząsów pod wpływem monoteletyzmu (VII w.) i obrazoburstwa (ikonoklazm), ale dotychczasowy poziom kultury chrześcijańskiej, w tym teologii (Maksym Wyznawca), nie uległ obniżeniu. Chrześcijaństwo zorganizowane w patriarchacie Konstantynopola było uzależnione od władzy cesarzy (cezaropapizm). W IX w. Bizancjum rozpoczęło skuteczną chrystianizację Słowian (Cyryl i Metody, chrzest Rusi w X w.). Zatargi z Rzymem oddalonym politycznie, językowo i kulturalnie, nominalnie uznawanym za pierwszą stolicę chrześcijaństwa stopniowo doprowadziły do zerwania łączności między chrześcijaństwem zachodnim i wschodnim. Na pierwszych soborach powszechnych zdołano sprecyzować podstawowe prawdy chrześcijaństwa, lecz nie zapobiegło to rozłamom naruszającym jedność Kościoła. Najpoważniejsze rozłamy nastąpiły na skutek schizmy wschodniej (począwszy od 1054 — Kościoły prawosławne) i na skutek reformacji (począwszy od 1517 — Kościoły protestanckie, silnie zróżnicowane między sobą). Oddzielenie Kościoła wschodniego nastąpiło głównie na tle politycznym (schizma Focjusza, wzajemne ekskomuniki papieża i patriarchy 1054, IV krucjata, której uczestnicy złupili Konstantynopol 1204), eksponowane przy okazji różnice teologiczne (Filioque) i liturgiczne miały faktycznie mniejsze znaczenie. Odtąd historia Kościołów — katolickiego na Zachodzie i prawosławnych na Wschodzie — przebiegała w dużym stopniu odrębnie.

Od XI w. na Zachodzie zaczęło rozwijać się życie umysłowe (m.in.: Sylwester II, Anzelm z Canterbury, P. Abelard, święty Albert Wielki, święty Tomasz z Akwinu, święty Bonawentura, bł. J. Duns Szkot, W. Ockham, J. Eckhart, Tomasz à Kempis i in.), powstały pierwsze uniwersytety, rozkwitła architektura i sztuka romańska i gotycka oraz muzyka gregoriańska, jednak papiestwo zostało osłabione przez rozłamy i ruchy kontestacji doktrynalno-politycznej. W XVI w. północną Europę ogarnęła reformacja (M. Luter, J. Kalwin). Powstanie protestantyzmu stało się zarzewiem wzajemnych prześladowań i wojen religijno-politycznych, doprowadzając do trwałego podziału na kraje katolickie i protestanckie (Anglia, Skandynawia, północne Niemcy). W ramach protestantyzmu wyłoniły się w XVIII–XX w. liczne nowe wyznania.

Odkrycia geograficzne i zakładanie kolonii pozwoliły na ekspansję chrześcijaństwa poza Europę; katolicyzm zdominował posiadłości hiszpańskie i portugalskie, dotarł do Indii, Chin, Japonii i Ameryki Południowej, protestantyzm głównie do Ameryki Północnej. Od renesansu przez oświecenie, rewolucję francuską 1789–99 aż po czasy współczesne zaczęła stopniowo przejawiać się laicyzacja i sekularyzacja kultury europejskiej mająca wyraz w ruchach deistycznych, ateistycznych (zwłaszcza marksizm), nacjonalistycznych (nazizm), a współcześnie w religijności synkretycznej oraz materializmie praktycznym. Chrześcijaństwo podjęło wyzwania współczesności, (zwłaszcza Sobór Watykański II), nawiązało dialog międzyreligijny i włączyło się w ruch ekumeniczny (ekumenizm).

Chrześcijaństwo świadome swojej misji wobec świata angażuje się obecnie w rozwiązywanie problemów współczesnego świata w trosce o pokój, sprawiedliwość społeczną, zniesienie nędzy czy ucisku człowieka, współpracując w tej kwestii z państwami i organizacjami międzynarodowymi oraz wszystkimi ludźmi dobrej woli. Liczbę wyznawców chrześcijaństwa szacuje się na ok. 2,1 mld (ok. 1/3 ludności świata), wśród których ok. 1 mld stanowią katolicy, ok. 800 mln — protestanci, ok. 300 mln — prawosławni i ok. 60 mln — anglikanie. Chrześcijanie przeważają w Europie, Ameryce i Australii, w Afryce stanowią 1/3 ludności, w Azji — niewielką mniejszość.

Główne punkty doktryny, uznawane przez większość wyznań chrześcijańskich są zawarte w wyznaniach wiary, zwłaszcza Credo nicejsko-konstantynopolitańskim (mszalnym) z 381 i w przyjmowanym przez chrześcijaństwo zachodnie, Apostolskim Składzie Wiary. Na treść chrześcijaństwa składają się prawdy wiary i zasady moralne, społeczność Kościoła z liturgią i sakramentami oraz indywidualne życie duchowe. Wszyscy ludzie są wezwani do wiary w Chrystusa; ci, którzy go przez chrzest przyjęli, tworzą społeczność religijną zwaną Kościołem (Lud Boży, Ciało Chrystusa); Duch Święty nieustannie działa w Kościele i jest świadkiem Objawienia, a jednocześnie przywołuje świat (dążący do zbawienia) ku sobie. Przeznaczeniem ludzi jest powrót do Boga; zmarli spotkają Boga (niebo, apokatastaza), choć zatwardziałość w złem grozi wiecznym potępieniem (piekło); chrześcijaństwo oczekuje w przyszłości triumfalnego powrotu Chrystusa (paruzja, Sąd Ostateczny), powszechnego zmartwychwstania, przemiany świata i wiecznego życia w Bogu. Chrześcijaństwo wzywa do nawiązania osobistej więzi z Bogiem, której czynnikami są: słowo Boże, wiara, łaska, sakramenty, modlitwa i kontemplacja; właściwą postawą wobec Boga jest miłość, adoracja oraz wolne i świadome przyjęcie woli Bożej. Nieodłączną od miłości Boga jest miłość bliźniego i stanowi jej konieczny sprawdzian. Jezus wymaga od człowieka doskonałości i wskazuje drogę do świętości. Przeznaczeniem człowieka jest życie w Bogu.

Wpływ chrześcijaństwa na historię i kulturę był olbrzymi. Chrześcijaństwo starożytne dokonało syntezy żydowskiego monoteizmu i jego surowej etyki z kulturą grecką (filozofia, nauka, literatura i sztuka) oraz organizacją rzymską. Przyczyniło się do przetrwania tego dorobku po upadku cesarstwa rzymskiego i do przekazania go innym ludom. Zasady etyczne chrześcijaństwa i wartość przypisywana osobie ludzkiej inspirowały wprost lub pośrednio ruchy broniące ludzkiego życia, godności, wolności i sprawiedliwości, a tym samym sprzyjały kształtowaniu się życia społecznego opartego na tych zasadach; istotne było tu przekonanie chrześcijańskie, że wiara musi nieść konsekwencje praktyczne; chrześcijaństwo miało wpływ m.in. na działalność charytatywną, zniesienie niewolnictwa, uznanie godności kobiety czy powstanie kapitalizmu w krajach protestanckich; było także bezpośrednią inspiracją dla powstawania wybitnych dzieł literatury, sztuk plastycznych i muzyki.

Bibliografia

CH. DAWSON Formowanie się chrześcijaństwa, Warszawa 1969;

J. RATZINGER Wprowadzenie w chrześcijaństwo, Kraków 1970;

Chrześcijaństwo wśród religii, red. M. Wojciechowski, Warszawa 1990;

D. OLSZEWSKI Dzieje chrześcijaństwa w zarysie, Kraków 1996.

Żywkowo, nabożeństwo prawosławne przy kaplicy (woj. podlaskie)

Luter Marcin na sejmie w Wormacji 1521

Wadi Natroun, Deir El-Souriani, malowidła w kościele Matki Boskiej, VII–VIII w. (Egipt)

Benedyktyni, opat klasztoru w Trior z nowicjuszami (Francja)

Meksyk (m.), doroczna inscenizacja Drogi Krzyżowej i Ukrzyżowania w dzielnicy Ixtapalapa (Meksyk)

Procesja w Niedzielę Palmową, Jerozolima (Izrael)

Drzewo Jessego, średniowieczny krucyfiks z kościoła Św. Jakuba w Toruniu

Greco, El, Trójca Święta, 1577 — klasztor San Domingo el Antiguo, Toledo

Cimabue, Krucyfiks, 1274 — Museo dell’Opera di Santa Croce, Florencja

Reformacja , Akt obrazoburstwa w Niderlandach 1568, miedzioryt J. Luykena, ok. 1680

Jan Paweł II podczas Światowego Dnia Modlitwy o Pokój w Asyżu, 1986

Betlejem, Kościół Narodzenia

Boże Narodzenie. Pasterka Roku Jubileuszowego w Rzymie

Liturgia eucharystyczna, przygotowanie darów w katedrze w Chartres (Francja)

Wartburg, cela Marcina Lutra (Niemcy)

Jamusukro, bazylika pw. Matki Boskiej Królowej Pokoju (Wybrzeże Kości Słoniowej)

Betlejem, Grota Narodzenia

Abbate Niccolo dell', Nawrócenie św. Pawła, 3. ćwierć XVI w. — Kunsthistorisches Museum, Wiedeń.

Święty Piotr, mozaika z VI w. — kościół S. Vitale, Rawenna

Biblia z Grandal, Stworzenie i grzech pierworodny, (Tours, ok. 840)