buddyzm

buddyzm,

jedna z wielkich religii uniwersalnych oraz system filozoficzny, który wywodzi się z nauki o charakterze etyczno-soteriologicznym, propagowanej na terenie północnych Indii (Bihar i pogranicze Nepalu) na przełomie VI i V w p.n.e. przez Siddharthę Gautamę (Budda).

Doktryna buddyzmu rozszerzyła się na cały półwysep, a w ciągu następnych wieków objęła obszary południowo-wschodniej, wschodniej i środkowej Azji, gdzie utrzymuje się do czasów współczesnych. Buddyzm pierwotny, pochodzący bezpośrednio od Buddy, jest trudny do odtworzenia z powodu braku pism samego twórcy (naukę spisywali uczniowie); pewne jest jednak, że oryginalne podstawy systemu i sposób rozumowania, przekazany w kazaniach (głoszonych specjalną metodą, ułatwiającą ich zapamiętywanie), pochodzą od samego założyciela. Idee buddyzmu wyrosły z rodzimych pojęć i wierzeń, wspólnych religiom indyjskim subkontynentu. Źródła myśli Buddy tkwiły w filozofii indyjskiej sprzed jego okresu i w ówczesnej formie hinduizmu (braminizm), z których buddyzm przejął wiele terminów i pojęć, lecz nadał im nowy sens. W późniejszym okresie nauka Buddy uległa znacznym przeobrażeniom pod wpływem miejscowych wierzeń ludności, która ją przyjmowała. Kilkakrotnie zwoływane synody nie zapobiegły wyodrębnieniu się 2 podstawowych kierunków: hinajany i mahajany, na początku n.e., oraz trzeciego, tzw. mantrajany ok. V w.; główny zrąb nauki pozostał jednak niezmieniony we wszystkich kierunkach buddyzmu do czasów współczesnych. Kanon religijny buddyzmu (kanon palijski), spisany przez członków kierunku hinajany w języku pali w I w. n.e., zachował się w Sri Lance, a jego część w sanskrycie w Indiach; poza tym istnieje znaczna liczba dzieł religijnych, komentarzy, legend itp., a także wersje tybetańskie i chińskie ksiąg kanonicznych buddyzmu W założeniu buddyzm jest systemem ateistycznym; bogowie nie mają żadnego znaczenia wobec samodzielnej drogi jednostki do doskonalenia się i wyzwolenia. Punktem centralnym jest problem cierpienia, ujęty w tzw. 4 szlachetne prawdy, które Budda objawił w swym pierwszym kazaniu w Benares (obecnie Waranasi). Głoszą one, że : 1) cierpienie stoi u początku życia ludzkiego; 2) przyczyną cierpienia jest pragnienie (istnienia, radości, potęgi itp.), które się staje przyczyną powtórnych narodzin; 3) cierpienie można usunąć przez wykorzenienie pożądania; 4) wiedzie do tego „ośmioraka ścieżka” — należyta wiara, należyte postanowienie, należyta mowa, należyty czyn, należyte życie, należyte dążenie, należyte pamiętanie, należyte zagłębianie się. Celem życia jest wyzwolenie z cierpienia (tj. kręgu wcieleń) i osiągnięcie całkowitego spokoju, wygaśnięcie wszelkich pragnień w nirwanie. Kolejne byty łączące tzw. osobowość ludzką zmieniają się pod wpływem dharm, czyli elementów bytu podległych prawu przyczynowości, które konsekwentnie wymierza zapłatę za czyny dobre i złe; etyczna wartość uczynków (karman) wpływa na rodzaj następnego wcielenia. Samodoskonalenie duchowe sprzyja osiąganiu coraz wyższego bytu, najłatwiej je osiągnąć w izolacji od świata, w obrębie gminy zakonnej. Klasztory są jedynymi zorganizowanymi instytucjami buddyzmu; pierwsze gminy zakonne (sangha) męskie, potem także żeńskie, powstawały za życia Buddy. Dyscyplina zakonna obejmuje ćwiczenie się w 3 podstawowych cnotach buddyzmu: majtri — uczucie przyjaźni do wszystkich stworzeń, ahinsie — nieszkodzeniu nikomu, i karunie — miłosierdziu, oraz w technikach medytacyjnych; poza tym obowiązuje opanowanie zmysłów i abstynencja seksualna. Klasztory odegrały w dziejach znaczną rolę jako ośrodki życia religijnego, naukowego (filozofia, medycyna, nauki ścisłe) i artystycznego. Na ich terenie tworzono wielkie uczelnie po kilkanaście tysięcy studentów z całej Azji. Buddyzm różni się od innych religii tym, że nie ma do niego żadnego formalnego przyjęcia, wyznania wiary, rytuału i duchowieństwa, nie istnieją też żadne ograniczenia kastowe czy rasowe: buddystą jest ten, kto żyje wg zasad buddyzmu Obecnie buddyzm dominuje w Sri Lance, Birmie, Tajlandii, Laosie, Kambodży, Nepalu, Bhutanie; wielu buddystów jest w Chinach, Korei Południowej, Japonii, Wietnamie, Mongolii, Indonezji, Malezji, Federacji Rosyjskiej, Indiach; ogólna liczba wyznawców sięga 600 mln (wg danych Kongresu 2500-lecia śmierci Buddy z 1956).

Bibliografia

S. RADHAKRISHNAN Filozofia indyjska, t. 1–2, Warszawa 1958–60;

E. SŁUSZKIEWICZ Buddyzm pierwotny, w: Zarys dziejów religii, Warszawa 1976;

E. FRAUWALNER Historia filozofii indyjskiej, Warszawa 1990.

M. MEJOR Buddyzm. Zarys historii buddyzmu w Indiach, Warszawa 2001;

Polonnaruwa, wielka dagoba Rankot Wihara (Sri Lanka)

Bangkok, mnisi buddyjscy

Leshan, Da Fo — posąg Wielkiego Buddy (Największy posąg Buddy na świecie, 71 m)

Koło życia, malowidło z tybetańskiego klasztoru w Tikse (Indie)

Kandżur, pozawijane w tkaniny tomy w bibliotece klasztoru Lingszed w Himalajach Zanskaru (Indie)

Bodh Gaja, wielka statua Buddy, 1989, stan Bihar (Indie)

Sarnath, stupa Dhamekh (Indie)

Kioto, świątynia Złotego Pawilonu (Rokuonji) (Japonia)

Sukhothai, Posąg Kroczącego Buddy obok stupy Sa Si, XII/XIIIw. (Tajlandia)

Borobudur, jeden z posągów Buddy (Jawa)

Kambodża, chłopiec odprowadzany do świątyni buddyjskiej w wiosce khmerskiej

Budda z Katmandu (Nepal)

Bangkok, marmurowa świątynia (Benchamabophit), 1899 (Tajlandia)

Ajutthaja, Aleja Buddów świątyni Yai Chai, XV/XVI w. (Tajlandia)

Hasegawa Tōhaku, Patriarcha zen Nanchuan zadający uczniom kōan, czyli wybór drogi (decyzja o zabiciu kota lub nie) prowadzącej do oświecenia, fragment przesuwanych drzwi, 1602 — świątynia Nanzenji, Kioto

Buddyzm. Buddyjski zwój z przedstawieniem raju, okres Heian, XII w. — Fogg Art Museum, Cambridge

Budda, posąg w świątyni klasztornej Wat Phra Si Rattana Mahathat w Phitsanulok (Tajlandia)

Amarawati, marmurowy relief z przedstawieniem Buddy, pochodzący z wielkiej stupy (Indie) — Government Museum, Madras

Bodh Gaja, odciski stóp Buddy na terenie świątyni Mahabodhi, miejsce gdzie Budda doznał oświecenia (Indie)

Posąg Buddy w zespole świątynnym Hasedera (Kamakura)

Bamjan, skalne buddyjskie budowle, wykute w skałach posągi zniszczone przez talibów w 2001 (Afganistan)

Ułan Ude, buddyjska szkoła klasztorna (Mongolia)

Budda Sakjamuni, złoty posąg w świątyni Wat Po w Bangkoku (Tajlandia)