Zygmunt I Stary

Zygmunt I Stary, z dynastii Jagiellonów, ur. 1 I 1467, Kozienice, zm. 1 IV 1548, Kraków,

król polski i wielki książę litewski.

Urodził się 1 I 1467 w Kozienicach. Był synem Kazimierza IV Jagiellończyka i Elżbiety Rakuszanki, żonaty z Barbarą Zapolyą (1512), następnie z Boną Sforza d’Aragona (1518), z którą miał syna, Zygmunta II Augusta.

Król Polski

Po śmierci Aleksandra został wyniesiony na tron litewski przez radę wielkoksiążęcą w Wilnie (20 X 1506) i obrany królem polskim na sejmie piotrkowskim (8 XII 1506); koronowany w Krakowie 4 I 1507. Zastał w ruinie skarbowość, w której odbudowie wsparli go fachowi ministrowie — kanclerz J. Łaski, wielkorządca krakowski J. Boner i podskarbi koronny A. Kościelecki; oddłużono skarb, wykupiono na korzystnych warunkach liczne kompleksy zastawionych dóbr domeny królewskiej i zagospodarowano je, wydzielono podatki publiczne ze skarbowości królewskiej, odbudowano zdewastowane żupy solne, uporządkowano cła i wprowadzono tzw. nowe cło, 1526–28 dokonano unifikacji pruskiego systemu monetarnego z polskim. Po wygaśnięciu męskiej linii książąt czersko-warszawskich (1526) Zygmunt Stary włączył do Korony lenno mazowieckie, tworząc z niego województwo z 10 sejmikami ziemskimi, włączonymi do koronnego systemu. Dążąc do uporządkowania praw, ogłosił statut dla Ormian (1519) i zasady procesowe (1523), zlecił też kodyfikację praw miejskich (1522) — niezrealizowaną, podobnie jak projekt ogólnej kodyfikacji (Correctura iurium, 1532), odrzucony przez sejm 1534.

Polityka wewnętrzna

Zygmunt Stary rządził, odwołując się do wybranych spośród senatorów doradców. Niechętny ingerencjom politycznym szlachty, zwoływał jednak co roku sejmy i uzyskiwał regularnie uchwały podatkowe (pobór) na tzw. obronę potoczną pogranicza południowo-wschodniego, zagrożonego najazdami Tatarów. Natomiast zawiodły próby wprowadzenia stałego opodatkowania na ten cel dochodów. Posłowie ziemscy zarzucali Zygmuntowi Staremu, że przy nominacjach pomija zakazy łączenia wysokich urzędów (incompatibilitas) i wymóg „osiadłości” (zamieszkiwanie na terenie jurysdykcji pełnionego urzędu) oraz że toleruje zaniedbywanie się świeckich i duchownych senatorów w pełnieniu statutowych obowiązków, jak udział w sądach „wiecowych”, sejmikach i sejmie (wojewodowie ponadto byli obowiązani do kontroli cen rynkowych) i że nie egzekwuje za te „negligencje” należnych wysokich kar pieniężnych; wreszcie, że pobłaża niestarannym starostom — sędziom i stróżom bezpieczeństwa.

Elekcja syna Zygmunta Augusta

Duże napięcie wywołała elekcja 9-letniego Zygmunta Augusta (sejm 1529) — pełny aplauz obu izb wynikał z przywiązania do Jagiellonów oraz z faktu wcześniejszego podniesienia królewicza na wielkiego księcia litewskiego, lecz elekcja odbyła się vivente rege — „wbrew staremu zwyczajowi” i bez uprzedzenia sejmików. Wobec zarzutów Zygmunt Stary oświadczył (sejm koronacyjny Zygmunta Augusta, 1530), że przyszłe elekcje będą odbywały się tylko po zgonie poprzedniego króla, przy udziale „wszystkich mieszkańców” (1538 — ograniczenie tylko do szlachty); Zygmunt August miał też, po ukończeniu 15 lat, zaprzysiąc prawa (pod warunkiem dochowania mu posłuszeństwa), czego dopełnił 1537, dodając, iż przed objęciem władzy podejmie egzekucję praw. Wzrost nastrojów opozycyjnych przejawił się w rokoszu lwowskim (tzw. wojna kokosza 1537), protestami m.in. przeciw „nowemu cłu”, ingerencji w rządy królowej Bony i wychowywaniu na jej dworze, wśród kobiet, Zygmunta Augusta. Król potępił oficjalnie rokoszan, ale na sejmie 1538 przyjął część ich postulatów. W latach 40. posłowie odmawiali uchwalania podatków, domagając się wciąż „egzekucji”, zwłaszcza unii rzeczowej z Wielkim Księstwem Litewskim, co Zygmunt Stary negował z uwagi na znacznie słabszą pozycję ustrojową władcy w Polsce niż na Litwie.

Kontynuacja wojen z Moskwą, wojna „pruska”

W wyniku wojen 1507–08 i 1512–22 Wielkie Księstwo Litewskie utraciło na rzecz Moskwy Smoleńsk (1514, mimo zwycięstwa pod Orszą) i Nowogród Siewierski (1522); Smoleńska nie przywróciło też polsko-litewskie zwycięstwo pod Starodubem (1535). Ponieważ cesarz Maksymilian I sprzyjał wielkiemu księciu moskiewskiemu Wasylowi III, a brak akceptacji cesarstwa dla pokoju toruńskiego 1466 wspierał zakon krzyżacki w uchylaniu się od posłuszeństwa lenniczego wobec Polski, obawa przed „okrążeniem” skłoniła Zygmunta Starego do zaniechania związków z antyhabsburskim obozem na Węgrzech (małżeństwo z Barbarą Zapolyą, 1512) i do układów (wiedeński układ 1515) — cesarz wycofał się z kontaktów moskiewskich i uznał zwierzchność Polski nad lennem krzyżackim. Wobec niesubordynacji wielkiego mistrza Albrechta Hohenzollerna doszło do wojny „pruskiej” 1519–20 z Krzyżakami, lecz sukces orężny Polski nie przyniósł inkorporacji Prus, na co m.in. wpłynęło zagrożenie tureckie, utrudniając Zygmuntowi Staremu kontynuację działań zbrojnych. Ostatecznie król 1525 przyjął hołd lenny Albrechta jako sekularyzowanego luterańskiego księcia Prus pozakonnych (hołd pruski). Niebezpieczeństwo tureckie, zwiększone po 1526 (klęska węgierska pod Mohaczem), zażegnało trwałe przymierze z Sulejmanem II (1533), a kłopoty z Pokuciem, zajętym 1530 przez Mołdawian, zakończył 1531 polski triumf pod Obertynem. Zygmunt Stary zmarł 1 IV 1548 w Krakowie.

Ocena panowania

Zygmunt Stary umierał otoczony wielkim szacunkiem poddanych. Potrafił nadać największy wśród Jagiellonów autorytet swemu domowi, tak w kraju, jak i za granicą. Był przeciwnikiem antytureckiej krucjaty, wzywając do pogodzenia się wprzód chrześcijańskiej Europy. Rozpoczął polski „złoty wiek”. Protektor sztuki renesansowej, przebudował Wawel (m.in. Kaplica Zygmuntowska z sarkofagiem Zygmunta Starego).

Matejko Jan, Hołd Pruski, 1882 — Sukiennice, Muzeum Narodowe, Kraków

Orzeł z czasów Zygmunta I Starego

Dukat gdański Zygmunta I Starego z 1547 (awers i rewers)

Bitwa pod Orszą (1514), malarz nieznany, pocz. XVI w. — Muzeum Narodowe, Warszawa

Henryk Rodakowski, Wojna kokosza, 1872 — Muzeum Narodowe, Warszawa

Matejko Jan, Zawieszenie dzwonu Zygmunta, 1874 — Muzeum Narodowe, Warszawa.