Tales z Miletu

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Tales z Miletu, Thalḗs, ur. ok. 620, zm. ok. 540 r. p.n.e.,

grecki filozof, matematyk i astronom.

Urodził się około 624 p.n.e.. Pionier racjonalnego podejścia w badaniu przyrody i szukaniu odpowiedzi na pytania o sens i początek Wszechświata oraz spożytkowania wiedzy w rozwiązywaniu problemów praktycznych, uważany za inicjatora nauki greckiej, zaliczany do siedmiu mędrców starożytnej Grecji. Tales był synem Karyjczyka Eksamiasa (przypisywane mu przez niektóre przekazy pochodzenie fenickie jest mało prawdopodobne). Był pierwszym z jońskich filozofów przyrody. Nie pozostawił żadnych dzieł pisanych, jego poglądy krążyły w formie przypisywanych mu wypowiedzi — znamy je z prac autorów greckich, niektóre z nich przytacza Arystoteles. Był pierwszym filozofem próbującym odpowiedzieć na pytanie o początek wszechrzeczy, opierając się na racjonalnym rozumowaniu. Za podstawową praprzyczynę, także życia, uważał wodę — substancję wyjątkową, występującą we wszystkich trzech stanach skupienia (jako lód, woda ciekła i para wodna). Twierdził, że wszystkie rzeczy są pełne bogów, mają duszę (którą traktował jako siłę poruszającą), co spektakularnie przejawia się we właściwościach przyciągających magnesu czy bursztynu. Uważał, że Ziemia unosi się na praoceanie (ruchy jego fal miały wyjaśniać trzęsienia ziemi). Znaczna część jego wiedzy, zwłaszcza astronomicznej i geometrycznej, opierała się na ustaleniach babilońskich i egipskich — jego pobyt w Egipcie wydaje się dostatecznie udokumentowany źródłowo.

Matematyk i astronom

Talesowi tradycja przypisuje 5 twierdzeń geometrycznych, w tym noszące do dziś jego imię twierdzenie Talesa o proporcjonalności odcinków wyznaczonych na ramionach kąta płaskiego przez dwie równoległe przecinające je linie proste (choć obecnie wiemy, że znane było ono wcześniej nauce babilońskiej). Wedle tradycji udowodnił on też twierdzenie, że średnica dzieli koło na dwie równe części (dowodu tego nie podaje późniejszy o trzy wieki Euklides).

Herodot podaje, że Tales przewidział zaćmienie Słońca, do którego doszło 28 V 585 p.n.e. (podczas bitwy Lidów z Medami). Fakt ten bywa często bezzasadnie nadinterpretowany przez popularyzatorów historii nauki, którzy — goniąc za sensacją — wprowadzają w błąd czytelników, przedstawiając sprawę tak, by sądzili, iż doszło do tego w konwencji, do której przywykliśmy w epoce nowoczesnej, czyli z podaniem dokładnej daty, miejsca i charakteru zjawiska. Wypada więc z naciskiem stwierdzić, iż nie pozwalał na to stan ówczesnej wiedzy astronomicznej. Tales mógł jedynie przewidzieć prawdopodobieństwo wystąpienia zaćmienia Słońca w określonym roku (podobnie, jak wykluczyć jego możliwość) i nic innego nie wynika z tekstu Herodota. Z całą pewnością wszakże Tales wiedział, że zjawisko to polega na zasłonięciu tarczy słonecznej przez Księżyc. Wiadomo też, że jako pierwszy wyraził pogląd, że Księżyc zapożycza światło od Słońca.

Praktyk

Interesujące są relacje o pionierskich osiągnięciach Talesa w rozumowym rozwiązywaniu problemów praktycznych. Wedle relacji Herodota, Tales umożliwił armii lidyjskiej sforsowanie rzeki Halys, odprowadzając część wody z jej koryta specjalnie wykopanym w tym celu kanałem, co czyni go ważnym prekursorem w dziedzinie inżynierii wodnej. Z jego umiejętności hydrotechnicznych miał też korzystać władca Medów Cyrus. Wiadomo też, że podczas pobytu w Egipcie mierzył wysokość piramid na podstawie długości ich cienia, a wedle Kallimacha radził żeglarzom kierować się raczej wedle Małej niż Wielkiej Niedźwiedzicy. Arystoteles podaje, że — dzięki dobrej znajomości meteorologii — Tales przewidział wyjątkowy urodzaj oliwek i wyprzedzająco wynajął wszystkie miejscowe prasy do wyciskania oliwy, na czym bardzo dużo zarobił. Niektórzy badacze wszakże sądzą, że mogła to być dydaktyczna anegdota, mająca podbudować głoszony przez Arystotelesa pogląd, że filozofowie — gdyby tylko zechcieli — mogliby przodować we wszelkich dziedzinach ludzkiej działalności (nawet być wyjątkowo pomysłowymi i trudnymi do schwytania przestępcami). Podobnie alegorycznie należy też pewnie traktować anegdotę przytaczaną przez Platona o tym, jak zapatrzony w gwiazdy Tales wpadł do studni i został wyśmiany przez obserwującą to zdarzenie kobietę.

Polityk

Wiadomo też, że Tales doradzał rodzinnemu miastu w sprawach politycznych — według Diogenesa Laertiosa wypowiadał się przeciwko zawarciu przez Milet przymierza z władcą Lidii, Krezusem. Herodot podaje, że był inicjatorem utworzenia federacji miast jońskich z siedzibą w Teos. Był więc postacią wszechstronną i wyraźnie ukierunkowaną na racjonalizację wszelkich dziedzin życia.

Zmarł około 547 p.n.e. Istnieją rozbieżności w datowaniu narodzin (ok. 640–620 p.n.e.) i śmierci (546–540 p.n.e.) Talesa. Apollodoros podaje, że urodził się 624 p.n.e., a Diogenes Laertios, że zmarł podczas 58 olimpiady (548–545 p.n.e) w wieku 78 lat.

Talesa twierdzenie: OA/AB = OA'/A'B'.