Stendhal 
, ur. 23 I 1783, Grenoble, zm. 23 III 1842, Paryż,
pisarz francuski.
[stędạl] ,
właśc. Henri Beyle , , ur. 23 I 1783, Grenoble, zm. 23 III 1842, Paryż,
Stendhal
Encyklopedia PWN
fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN
Urodził się 23 I 1783 w Grenoble. Jego umysłowość ukształtowała się pod wpływem materialistycznej idei oświecenia (filozofii ideologów). Brał udział w kampaniach napoleońskich. Cenił szczególnie kulturę i sztukę Włoch, gdzie spędził znaczną część życia; 1814–21 przebywał w Mediolanie, 1831–42 pełnił urząd konsula francuskiego w Civitavecchia.
Eseistyka
Zadebiutował jako krytyk sztuki i eseista, jego zainteresowania skupiały się wokół muzyki (Vie de Haydn, de Mozart et de Métastase 1815) i malarstwa (Historia malarstwa we Włoszech 1817, Rzym, Neapol i Florencja w roku 1817 1817) oraz psychologii uczuć, czemu dał wyraz w utworze O miłości (1822, wydanie polskie 1905), ukazującym kolejne fazy uczucia, a także modyfikacje, jakim ulega ono pod wpływem temperamentu jednostki. Żywo interesował się teatrem, wiele lat pracował nad nigdy nieukończoną sztuką Letellier. Pisywał artykuły dla periodyków angielskich. W 1823 i 1825 opublikował oryginalny manifest romantyzmu w 2 częściach — Racine i Szekspir (wydanie polskie 1957). Twórczość eseistyczno-refleksyjna Stendhala obejmuje także Pamiętnik turysty (1838), Przechadzki po Rzymie (1839), Dziennik (1888, wybór polski 1973) i Pamiętnik egotysty (1892, wydanie polskie 1933).
Realistyczna proza psychologiczna
Pierwsza powieść, Armancja (1827, wydanie polskie 1957) jest historią uczuć i udręk człowieka dotkniętego impotencją. Pierwsze arcydzieło, Czerwone i czarne (1830, wydanie polskie 1889) — wnikliwa analiza przeżyć bohatera, inteligentnego plebejusza walczącego o awans społeczny, a zarazem realistyczny obraz Francji czasów restauracji, to najpełniejszy wyraz charakterystycznego dla twórczości Stendhala romantycznego indywidualizmu połączonego z postawą racjonalisty. W 1834–37 pisarz pracował nad kolejnymi utworami powieściowymi — Lucjan Leuwen (1894, wydanie polskie 1950) i Różowe i zielone (1928, wydanie polskie 1951), oraz nad powieścią autobiograficzną Życie Henryka Brulard (1890, wydanie polskie 1931) stanowiącą pod wieloma względami klucz do jego twórczości. Utwory te, a także ostatnia powieść, Lamiel (1888, wydanie polskie 1930), pozostały nieukończone. Po kilkuletnim milczeniu opublikował następne arcydzieło, Pustelnię parmeńską (1839, pierwsze wydanie polskie pt. Klasztor Kartuzów w Parmie 1889) — najbardziej osobistą, mistrzowską powieść psychologiczną, a zarazem studium społeczności rządzonej przez absolutnego władcę, oraz Kroniki włoskie (1839, całość wydana pośmiertnie, wydanie polskie 1923). Pisarz zmarł 23 III 1842 w Paryżu.
Znaczenie twórczości
Stendhal, widział w romantyzmie szeroko pojęty indywidualizm, cel życia upatrując w poszukiwaniu szczęścia („polowanie na szczęście”). Wypracował własną metodę tworzenia (łącząc realistyczną obserwację z wnikliwą i drobiazgową analizą postępowania człowieka) oraz oryginalną koncepcję stylu wzorowanego na dziełach pisarzy francuskiego klasycyzmu i na Kodeksie Napoleona. Twórczość Stendhala obraca się wokół „ja”, egotysty, istoty świadomej siebie, wyjątkowej pod każdym względem; indywidualizm bohaterów Stendhala zyskał miano beylizmu. Współcześni nie docenili utworów Stendhala — w epoce romantyzmu raziła intelektualna oschłość jego stylu; jedynie H. de Balzac napisał pochlebny artykuł o Pustelni parmeńskiej. Pisarz, świadomy tej oceny, uważał, że tworzy „dla garstki szczęśliwców” („to the happy few”) — czytelników, którzy mieli pojawić się wiele lat później. Nowatorstwo Stendhala w zakresie analizy psychologicznej cenił H. Taine. Jednak dopiero pod koniec XIX w. dzieła Stendhala zaczęły zdobywać należną im pozycję (niemałą rolę odegrał tu Polak, K. Stryjeński). Badacze jego twórczości są zrzeszeni w Stendhal-Club. Stendhal został uznany za jednego z największych pisarzy francuskich, o czym zadecydował nie tylko psychologiczny aspekt jego dzieła, ale również oryginalne poszukiwania w zakresie kompozycji i techniki powieściowej. Na język polski jego utwory przekładali m.in. Ostoja (J. Sawicka), T. Boy-Żeleński, R. Kołoniecki.
