Stalin Józef W.

fot. Archiwum Ilustracji WN PWN SA © Wydawnictwo Naukowe PWN

Stalin Józef W., pseud. Koba, nazwisko pierwotne Iosif Dżugaszwili, ur. 6 XII 1878, Gori (Gruzja), zm. 5 III 1953, Kuncewo (obecnie część Moskwy),

działacz komunistyczny i dyktator ZSRR.

Urodził się 6 XII 1878 w Gori (Gruzja).

Był najmłodszym z czterech synów (i jedynym, który przeżył) Wissariona, z zawodu szewca, i Jekatieriny (z domu Guładze); oboje rodzice pochodzili z gruzińskich chłopów; niewiele wiadomo o jego dzieciństwie, ale z pewnością nie należało do szczęśliwych. Początkowo uczył się w szkole cerkiewnej w Gori, a 1894–99 kształcił się w prawosławnym seminarium duchownym w Tyflisie (obecnie Tbilisi); usunięty, od 1898 związany z socjaldemokracją; od 1903 w partii bolszewickiej, w czasie rewolucji 1905–07 brał udział m.in. w akcjach zdobywania pieniędzy dla SDPRR, co zwróciło nań uwagę W. Lenina. W okresie 1902–17 był kilkakrotnie aresztowany i zsyłany, 4-krotnie uciekał z zesłania. W 1912, z inicjatywy Lenina, został zaocznie wybrany na członka KC i Rosyjskiego Biura SDPRR(b); należał do redakcji „Prawdy” (1917) i in. pism bolszewików (np. petersburskiej „Zwiezdy”); 1913–17 na zesłaniu na Syberii (rejon turuchański).

Droga do władzy

Po rewolucji lutowej przyjechał do Piotrogrodu; początkowo zajmował stanowisko umiarkowane wobec Rządu Tymczasowego, sprzeciwiając się radykalizmowi podglądów Lenina, wkrótce jednak stał się jego stronnikiem; jako członek Komitetu Wojskowo-Rewolucyjnego był współorganizatorem zbrojnego przewrotu bolszewickiego i rewolucji październikowej. W pierwszym rządzie sowieckim (Rada Komisarzy Ludowych) był 1917–22 komisarzem ludowym ds. narodowościowych, a 1919–22 — także komisarzem Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej (Rabkrin), co pozwoliło mu umocnić swoją pozycję w aparacie władzy; jednocześnie 1919–53 był członkiem Biura Politycznego RKP(b), potem WKP(b) i KPZR; w czasie wojny domowej poparł Lenina w sporze między przywódcami bolszewickimi dotyczącym traktatu brzeskiego z państwami centralnymi (1918); komisarz różnych frontów w czasie wojny domowej, także 1920 w czasie wojny z Polską. W IV 1922 w związku z chorobą Lenina został wybrany (z rekomendacji L. Kamieniewa) na administracyjne wówczas stanowisko sekretarza generalnego (genseka) partii komunistycznej. Stalinowi udało się ukryć przed kierownictwem bolszewików negatywną opinię o sobie, jaką mu wystawił Lenin przed śmiercią.

Dyktator

Zajmowane stanowisko, dzięki talentom organizacyjnym, bezwzględności działania, intryganctwu i wielkiej żądzy władzy, wykorzystał do rozciągnięcia kontroli nad stale powiększanym aparatem partyjnym; w swoich działaniach w sposób mistrzowski realizował w praktyce zasady leninowskiej dialektyki (leninizm), adaptując i wykorzystując te elementy ideologii leninowskiej, które służyły umacnianiu jego osobistej władzy; został faktycznym przywódcą partii i państwa. Po podporządkowaniu sobie aparatu bezpieczeństwa (GPU, NKWD) zmierzał do władzy dyktatorskiej i eliminacji rywali; najpierw, działając w przymierzu z G. Zinowjewem i Kamieniewem usunął, jako konkurenta Trockiego, potem — Kamieniewa, Zinowjewa, N. Bucharina i A. Rykowa; podporządkował politykę sowiecką własnej wizji nieuchronności konfliktu światowego; w tym też czasie sformułował tezę o zaostrzaniu się walki klasowej w miarę postępów w budowie socjalizmu, co stało się ideologicznym uzasadnieniem masowego terroru wprowadzonego w latach 30. W 1928 zaczął forsować program przyspieszonej kolektywizacji rolnictwa i industrializacji ZSRR; realizacji programu towarzyszyła klęska głodu (pochłonęła miliony ofiar) oraz masowe zbrodnie i represje (obozy sowieckie) obejmujące wszystkie narodowości i warstwy społeczne ZSRR; 1934 wykorzystał zabójstwo S. Kirowa, I sekretarza Komitetu Leningradzkiego partii komunistycznej (część działaczy partyjnych próbowała wysuwać Kirowa jako kontrkandydata Stalina na stanowisko sekretarza generalnego), do wprowadzenia systemu własnej dyktatury (stalinizm). Rozpoczęła się wówczas akcja masowego terroru zwanego wielką czystką (zastraszenie społeczeństwa, likwidacja leninowskiej elity partyjno-państwowej); procesy polityczne (procesy moskiewskie) na ogromną skalę objęły również kadrę dowódczą Armii Czerwonej (m.in. 1937 skazano na śmierć marszałka M. Tuchaczewskiego); oznaczało to wzmocnienie totalitarnego, ludobójczego systemu rządów. Przez Międzynarodówkę Komunistyczną Stalin wywierał także przemożny wpływ na światowy ruch komunistyczny, w tym na działalność Komunistycznej Partii Polski.

Sojusznik Hitlera

Zawierając sojusz z III Rzeszą (pakt Ribbentrop–Mołotow), umożliwił Niemcom rozpoczęcie agresji zbrojnej na Polskę, przyczyniając się do wybuchu II wojny światowej. Zgodnie z zawartym porozumieniem wydał rozkaz rozpoczęcia inwazji na Polskę 17 IX 1939, a następnie zesłania części mieszkańców w głąb ZSRR; jest odpowiedzialny za wymordowanie polskich oficerów, policjantów oraz urzędników państwowych uwięzionych po 17 IX 1939 (Katyń, Ostaszków, Starobielsk); sojusz z Niemcami umożliwił mu włączenie w skład ZSRR części Polski, Finlandii (wojna sowiecko-fińska 1939–40) i Rumunii (Besarabia i Bukowina) oraz anektowanie Litwy, Łotwy i Estonii. Jako sojusznik hitlerowskich Niemiec ściśle przestrzegał zobowiązań wobec III Rzeszy, m.in. dostarczał Niemcom zaopatrzenie wspomagające ich działania zbrojne na zachodzie Europy; stronie niemieckiej przekazywał też osoby niepożądane na terytorium ZSRR (m.in. niektórych działaczy komunistycznych). Od V 1941 był przewodniczącym Rady Komisarzy Ludowych ZSRR.

W koalicji antyhitlerowskiej

Po niespodziewanym dla siebie ataku Niemiec na ZSRR przeżył psychiczne załamanie, jednak jego władza — mimo początkowych klęsk Armii Czerwonej, spowodowanych w znacznym stopniu wymordowaniem w okresie wielkiej czystki na jego polecenie kadry dowódczej — w tym okresie nie była zagrożona. Został komisarzem ludowej obrony, naczelnym dowódcą sił zbrojnych i przewodniczącym Państwowego Komitetu Obrony oraz Kwatery Głównej. Związał się sojuszem z USA i Wielką Brytanią, a także zawarł układ z rządem polskim na uchodźstwie (układ polsko-sowiecki) 30 VII 1941, w którym m.in. zgodził się na anulowanie sowiecko-niemieckich porozumień z 1939, dotyczących rozbioru Polski oraz na uwolnienie Polaków zatrzymanych w więzieniach i łagrach, a także na utworzenie polskiej armii na terytorium ZSRR. W polityce wewnętrznej w tym okresie dotychczasową ideologię komunizmu zastąpił przejściowo hasłami narodowymi, odwołując się do rosyjskiego patriotyzmu, zezwolił też na ograniczoną działalność zwalczanej dotąd rosyjskiej Cerkwi prawosławnej. Mimo popełnianych przez Stalina błędów militarnych, dzięki determinacji społeczeństwa, umiejętnościom dowódców oraz pomocy amerykańskiej w ramach Lend Lease Act (ustawa o pożyczce i dzierżawie), Armia Czerwona 1942 odniosła pierwsze sukcesy militarne (bitwa pod Moskwą). Dalsze zwycięstwa (stalingradzka bitwa, Kursk) wykorzystał na kolejnych konferencjach wielkiej trójki (teherańska konferencja 1943, jałtańska konferencja, poczdamska konferencja 1945), podczas których miał silny wpływ na ich przebieg i wyniki, zwłaszcza w sprawie rozciągnięcia sowieckiej strefy wpływów na Europę Środkową, w tym Polskę, także na sprawę granic Polski.

Polityka imperialna

Po zakończeniu wojny nadal prowadził politykę bezwzględnego terroru w ZSRR (m.in. deportacje całych narodów — Czeczenów, Inguszów, Tatarów i in. na Syberię i do Kazachstanu). Był inicjatorem narzucenia państwom Europy Środkowowschodniej (także Polsce, gdzie m.in. do konstytucji 1952 wprowadził osobiście wiele zmian i uzupełnień) sowieckiego modelu ustrojowego i zależności ideologicznej, politycznej i ekonomicznej od ZSRR. Działania te przyczyniły się m.in. do konfliktu ZSRR z Jugosławią (1948) oraz odsunięcia W. Gomułki od władzy w Polsce i przyspieszenia sowietyzacji krajów satelickich. Polityka imperialna Stalina zmierzająca do ustanowienia komunizmu w całej Europie (m.in. 1948–49 blokada Berlina), a także na innych kontynentach (np. 1950 ingerencja w Korei), doprowadziła do rozpoczęcia okresu zimnej wojny. W nocy z 1 na 2 III 1953 w willi w Kuncewie (obecnie część Moskwy) doznał udaru mózgu i zmarł 5 III; możliwe, że najbliżsi współpracownicy dyktatora (Ł. Beria, N. Chruszczow, G. Malenkow, W. Mołotow), spodziewając się czystki, opóźnili udzielenie mu pomocy lekarskiej.

Kult Stalina

Kult osoby Stalina, kreowany już od lat 20., przybrał monstrualne formy: sławiony jako genialny wódz i mąż stanu, myśliciel i teoretyk marksizmu, wypowiadał autorytatywne sądy w najrozmaitszych dziedzinach — od filozofii i ekonomii po językoznawstwo; jego śmierć wywołała falę histerii w propagandzie i społeczeństwie sowieckim; ciało zmarłego zmumifikowano i umieszczono w Mauzoleum Lenina na placu Czerwonym. Wyrazy hołdu składano również w Polsce, czego przykładem było przemianowanie (1953–56) Katowic na Stalinogród. Rozpoczęta po śmierci dyktatora selektywna i niekonsekwentna destalinizacja, zwłaszcza na XX Zjeździe KPZR 1956 wyrażała się głównie w demaskowaniu tzw. kultu jednostki (m.in. zmiana nazwy miasta Stalingrad na Wołgograd, usunięcie 1961 ciała Stalina z Mauzoleum — spalono je i umieszczono pod murem kremlowskim), zakończyła jednak w ZSRR i państwach zależnych epokę masowego terroru.

Bibliografia

Dzieła, t. 1–13, Warszawa 1949–51.

Jałtańska konferencja

Poczdamska konferencja, 17 VII–2 VIII 1945, siedzą od lewej: Clement Attlee, Harry Truman i Iosif W. Stalin ; stoją: admirał William Leahy, Ernest Bevin, James Byrnes i Wiaczesław Mołotow.

Kraków, pomnik Stalina i Lenina w Parku Strzeleckim, 1955

Marks, Engels, Lenin, Stalin

Teherańska konferencja, (28 XI–1 XII 1943); siedzą od lewej: Józef W. Stalin, Franklin D. Roosevelt i Winston Churchill;